SOCJALIZM „UTOPIJNY” I „NAUKOWY”

1. ZAJĘCIA IX – dr I. Barwicka-Tylek SOCJALIZM „UTOPIJNY” I „NAUKOWY” Pierwsze koncepcje socjalistyczne. Karol Marks (1818-1883). Włodzimierz Lenin (1870-1924).

2. a potrzebuje ich każdy – nie wystarcza formalna równość szans, ale należy rozszerzyć tę zasadę na faktyczną równość społeczną. SOCJALIZM – ogólne założenia • rewolucja przemysłowa – pozytywne skutki ekonomiczne, ale kontrowersyjne efekty społeczne (nędza robotników); • liberalizm stwarza iluzję, że najważniejszy dla jednostki jest posiadany kapitał; podczas gdy faktycznie liczą się konkretne DOBRA wytwarzane w procesie PRACY najważniejszy w społeczeństwie proces organizacji produkcji i DYSTRYBUCJI dóbr (prymat sfery ekonomicznej) – postulat SPRAWIEDLIWOŚCI SPOŁECZNEJ • źródłem zła jest przede wszystkim PRYWATNA WŁASNOŚĆ ŚRODKÓW PRODUKCJI, usankcjonowana w prawie liberalnego państwa (wniosek: sam instytucja państwa jest co najmniej podejrzana, jeśli nie wroga wobec zdecydowanej większości społeczeństwa);

3. SOCJALIZM – ogólne założenia c.d. • konfliktowy obraz nowoczesnego społeczeństwa: KLASY – grupy o odmiennej pozycji społecznej – mimo formalnej równości wobec prawa – i innych interesach ekonomicznych (por. definicję „stanu” społecznego); • recepta: ograniczenie prawa własności prywatnej (środków produkcji!) – do jego zniesienia włącznie SPOŁECZEŃSTWO SOCJALISTYCZNE – łac. sociare = łączyć, jednoczyć wspólnota organiczna; kolektywizm – przeciwieństwo liberalnego indywidualizmu; harmonia społeczna, etos pracy; najczęściej punktem dojścia społeczeństwo bezpaństwowe (państwo utożsamiane z aparatem przymusu).

4. SOCJALIZM „UTOPIJNY” • pogardliwy epitet nadany przez Marksa socjalistom I poł. XIX w. dla podkreślenia, że głoszone przez nich koncepcje stanowiły przypadkową kompilację wymyślonych projektów idealnego społeczeństwa; • C.-H. de Saint-Simon – prekursor socjologii. Budowa społeczeństwa industrialnego na drodze pokojowych reform: • władza w rękach wytwórców: przemysłowców, bankierów i uczonych, planujących proces produkcji i dystrybucji dóbr; • podstawą moralną chrześcijańska miłość bliźniego; • zachowanie prawa własności, ale zależnego od zdolności i pracowitości (zniesienie dziedziczenia).

5. SOCJALIZM „UTOPIJNY” • R. Owen – poprawa warunków pracy, higieny, edukacja robotników prowadzi do wzrostu wydajności. Eksperyment: New Harmony (USA) – wspólnota bez własności prywatnej, religii i instytucji małżeństwa (po kilku latach upadła); • Ch. Fourier – wykorzystanie różnic indywidualnych do budowy wspólnego dobra: • falanster – samowystarczalna wspólnota rolniczo-przemysłowa, w której funkcja społeczna pełniona przez jednostkę zgadza się z jej talentami i upodobaniami (810 typów charakterów); • zwolennik równouprawnienia kobiet (wg niektórych inicjator feminizmu), zniesienia instytucji rodziny i wprowadzenia całkowitej swobody seksualnej.

6. K. Marks – założenia ogólne • dzieła: Kapitał t. I, Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne; wspólnie z F. Engelsem: Manifest komunistyczny, Ideologia niemiecka; • materializm historyczny: połączenie dialektyki G.W.F. Hegla (konieczny rozwój wolności, twórcza rola sprzeczności i konfliktów) i materializmuL. Feuerbacha (przywrócenie właściwej rangi człowieczeństwu przez zniesienie alienacji – m.in. likwidacja religii); • wpływ pozytywizmu (dążenie do „naukowości” – poszukiwanie prostych praw wyjaśniających proces dziejowy) i darwinizmu.

7. SIŁY WYTWÓRCZE (praca, surowce, środki produkcji – narzędzia, fabryki, technologie itp.) SPOŁECZEŃSTWO: prywatna własność środków produkcji BAZA MATERIALNA STOSUNKI PRODUKCJI – relacje między ludźmi powstałe na bazie określonych sił wytwórczych PIERWSZE „PRAWO” ROZWOJU SPOŁECZNEGO: określone stosunki produkcji są wynikiem rozwoju sił wytwórczych jedni posiadają, drudzy nie - dominują zawsze 2 KLASY – ich interesy w konflikcie – WALKA KLAS „motorem” dziejów NADBUDOWA państwo, religia, prawo, kultura – „utrzymywane” przez klasę posiadającą, co czyni z tych instytucji narzędzia przemocy; panowania nad klasą nieposiadającą DRUGIE „PRAWO” ROZWOJU SPOŁECZNEGO:nadbudowa jest wytworem bazy: „byt określa świadomość” rozwój sił wytwórczych pociąga za sobą (z opóźnieniem) zmianę stosunków społecznych oraz form organizacji państwowej – historia to następstwo jakościowo odmiennych FORMACJI SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH K. Marks – opis społeczeństwa

8. FORMACJE SPOŁECZNO-EKONOMICZNE(europejskie – odrębna formacja „azjatycka”) HISTORIA – POSTĘP WOLNOŚCI KONIEC HISTORII(„królestwo wolności”) niewolnicza feudalizm kapitalizm SOCJALIZM zniesienie własności prywatnej historyczne sprzeczności rozwoju:- zysk nie rośnie w nieskończoność (wolna konkurencja – spadek cen); - wyzysk proletariatu - wzrost świadomości alienacji, integracja środowisk robotniczych wokół programu rewolucyjnego ? brak podziału klasowego ewentualne „przyspieszenie” historii wymaga ostrożności – stadium przejściowe: brak instytucji państwa DYKTATURA PROLETARIATU upadek kapitalizmu jest kwestią czasu, ale można go przyspieszyć – REWOLUCJA PROLETARIACKA – tam, gdzie ta formacja jest najbardziej rozwinięta: Anglia, Niemcy. przejęcie instytucji państwa (aparatu przymusu) przez robotników; władza jednej klasy, której celem będzie likwidacja podziału klasowego, czyli „zniesienie siebie jako klasy” K. Marks – kapitalizm i socjalizm

9. KAPITALIZM SOCJALIZM „skok w bok”  - (1. „pomyłka” tow. Marksa)IMPERIALIZM:- ceny (i zyski) nie spadają (monopole, nowe rynki zbytu); - reformy społeczne – poprawa sytuacji robotników, co zniechęca ich do rewolucji. powstanie pierwszego państwa socjalistycznego jako wstęp do ogólnoeuropejskiej rewolucji – INTERNACJONALIZM (na przeszkodzie Polska: bitwa warszawska 1920) • TEORIA „NAJSŁABSZEGO OGNIWA”: • rewolucja w Rosji (feudalizm/kapitalizm); • nie może być proletariacka (bo nie ma proletariatu), więc: awangarda proletariatu (zawodowi rewolucjoniści); • wyeksponowanie stadium przejściowego – dyktatura (reprezentantów) proletariatu (partii). rewolucja niezbędna, bo nie jesteśmy w stanie przewidzieć, co stanie się dalej, ale: (2. „pomyłka” tow. Marksa) - nie można jej wywołać tam, gdzie imperializm rozwinięty, bo nie znamy dokładnie warunków działania W. Lenin – „korekta” marksizmu

10. PYTANIA POD ROZWAGĘ • Marks dumnie uważał swą teorię za „naukową”, odwołując się do rozumienia naukowości przez pozytywizm (nakazujący mówienie tylko o tym, co dostępne empirycznie, czyli o „faktach”). Spójrz na marksowski opis socjalizmu – czy jest w nim coś charakterystycznego, co uprawniałoby tego myśliciela do tak mocnego odcięcia się od projektów „utopijnych”? • Czy dostrzegasz jakieś istotne różnice między traktowaniem koncepcji politycznych jako części myśli filozoficznej, a postrzeganiem ich jako nauki, na wzór nauk przyrodniczych?