ATIK Y NETIMINDE MINIMIZASYON, GERI D N S M, EKONOMIYE YENIDEN KAZANDIRMA

1. ATIK Y�NETIMINDE MINIMIZASYON, GERI D�N�S�M, EKONOMIYE YENIDEN KAZANDIRMA Do�.Dr.OSMAN TATAR Il �evre ve Orman M�d�r� Subat-2010

2. GIRIS D�nyanin �esitli y�relerindeki insanlarin atik maddelerin azaltilmasi i�in ��z�m yollari bulmak �zere gelistirdikleri girisimlerden hareketle �yumusak t�ketim yolu� �izilmesi m�mk�nd�r.� Bu yeni y�nelim sonrasi yapilmaya baslanilan �alismalar sonucu alinacak basit �nlemlerle bile �retim s�recinden faydali bir �r�ne d�n�semeden ge�erek atik haline gelen hammaddelerin daha etkin kullanimi sonucu bu kayiplarin �nlenebilecegi ve ayni zamanda atik �retiminin de azalabilecegi ortaya �ikmistir.

3. Bunu �r�nlerin maddesel i�eriklerinin azaltilmasi, �retim i�in kullanilan hammaddelerin �evreye daha az zararli olanlar ile degistirilmesi, �retim ve kullanim s�recinde gerekli olan su ve enerji ihtiya�larinin d�s�r�lmesi gibi yaklasimlar izlemektedir. � Sonu�ta atik azaltilmasi, geri d�n�st�rme, yeniden kullanim, �r�n ve hizmetlerin �evreye daha duyarli tasarimi vb. konular �zerinde yapilan arastirmalar hizla artmaktadir.

4. ATIKLARIN MINIMIZASYONU� Atik y�netiminin temel hedefi olan atik minimizasyonunu, atik �retiminin �nlenmesi veya azaltilmasi, �retilen atigin kalitesinin arttirilmasi, zararlarinin indirgenmesi; geri d�n�s�m�n, yeniden kullanimin ve geri kazanimin �zendirilmesi seklinde tanimlayabiliriz. �r�nlerin, hammaddenin ve enerjinin sorumlu ve dikkatli kullanimi, atik azaltmada uygulayacagimiz temel fikir ve eylemlerdir. Bunun da adi "Toplam Kaynak Korumasi"dir. �

5. Atigin olusumunu �nleyen ya da miktarini azaltan y�ntemler �nem sirasina g�re s�yle siralanabilir:� 1- Kirlilik �nleme 2- Geri D�n�s�m 3- Aritma 4- Bertaraf Etme

6. �retim s�reci boyunca atigin olusmasini �nleyen Kirlilik �nleme y�ntemleri, �evre y�netiminde �nceliklidir. � Bu y�ntemde; �temiz �retim teknolojileri kullanilmali, atik yakma tesisleri de ortadan kaldirilmalidir� esasina dayanir. � En kisa yolu, kaynak kullaniminin en aza indirgenmesidir. Kullanimdan �nce alinan �nlemleri kapsar.

7. 1-KIRLILIK �NLEME Kirlilik �nleme kavrami konu �zerinde �nemli katkilari olan �� kurulus tarafindan s�yle tanimlanmaktadir:� Birlesmis Milletler �evre Programi (UNEP): B�t�nsel �nleyici bir �evre stratejisinin �r�n ve s�re�lere s�rekli olarak uygulanmasi ile insanlar ve �evre �zerindeki risklerin azaltilmasi.

8. ABD �evre Koruma Kurumu (USEPA): Her t�rl� tehlikeli madde ve kirleticinin dogrudan dogal alici ortamlara verilmesi ya da geri d�n�st�rme, aritim ve nihai depolama s�re�leri �ncesi atiklara karismasini �nleyen/azaltan,� Her t�rl� tehlikeli madde ve kirleticinin desarji kaynakli halk sagligi ve �evresel zararlari �nleyen/azaltan,� ��Kirleticileri hammaddelerin verimli kullanilmasi ya da dogal kaynaklarin korunmasi ile azaltan ya da yok eden her hangi bir etkinlik. �

9. Kanada �evre Bakanligi:� Kirletici ya da atik olusumunun kaynaginda azaltilmasi ya da �nlenmesine y�nelik olarak end�striyel, ticari ve kurumsal atik �reticilerinin ya da bireylerin temel davranis bi�imlerinin degistirilmesini destekleyen, cesaretlendiren ve gerektiren herhangi bir etkinlik.

10. Kirlilik �nleme stratejilerinin bir kurulus i�in gelistirilmesi ve uygulanmasi pek �ok y�nden faydali olabilir. Bu t�r stratejiler ile elde edilebilecek faydalardan bazilari su sekilde incelenebilir: � Ekonomik Faydalar Y�netmelikler ile Uyum Daha Iyi Bir Toplumsal Ama� Yasal Yaptirimlar �alisanlarin Motivasyonu

11. Kirlilik �nleme yaklasimlarinin benimsenmesi, yayginlasmasi ve uygulanmasina engel olabilecek bir takim fakt�rler de g�zden ge�irilmelidir. Bu fakt�rlerden bazilari da asagidaki gibi tanimlanabilir:� Ekonomik engeller Uygulama ve y�netim ile ilgili engeller Y�netimin ilgisizligi Finansman �r�n/hizmet kalitesi �alisanlarin direnci S�reklilik

12. Kirlilik �nleme Ara� Ve MetotlariDegerlendirme Ve Denetleme� Kirlilik �nleme hem ekonomik kazan� saglayan, hem de �evreye daha az zarar vererek varliklarini ve hizmetlerini s�rd�rmelerini temin eden bir anlayis, bir g�r�s, bir stratejidir. Bu stratejinin basarili olmasi i�in pek �ok ara�tan yararlanmak m�mk�n ve gereklidir. �

13. Bu ara�lardan bir ka� tanesi;� �evre y�netim sistemleri, Hayat boyu degerlendirme, �evresel muhasebe, �evre performans g�stergeleri, �evresel tasarim, �evresel iletisim ve raporlama, Eko-verimlilik, �evresel vergiler, �evresel etiketleme, ve �evresel denetleme olarak verilebilir. ��

14. Kirlilik �nleme uygulamalari bir �r�n�n yasam d�ng�s�n�n (life-cycle) pek �ok asamasinda ger�eklestirilmektedir (hammadde temini, �retim, kullanim ve kullanim sonrasi bertaraf). Bu baglamda pek �ok uzmanlik alani ve meslek grubu farkli bi�imlerde bu s�re�te yer alir. Bu uzmanlik alanlari ve meslek gruplari �retim s�reci ve yasam d�ng�s� asamalarinda farkli ara�lar ve y�ntemler kullanilabilir.

15. Kirlilik �nleme Ara� ve Metotlari: �evresel Etki Degerlendirme (�ED), Yasam D�ng�s� Degerlendirme (YDD), �evre Teknolojisi Degerlendirme (�TD), Kimyasal Degerlendirme (KD), Atik Denetleme (AD) ve Enerji Denetleme (ED)�dir.

16. 2-GERI D�N�S�M� �retim sirasinda atigin olusumu �nlenemiyorsa, aritilacak/bertaraf edilecek atik miktarini m�mk�n oldugunca en aza indirmek i�in �geri d�n�s�m� ve �yeniden kullanim� gibi y�ntemler uygulanmalidir. � Kati atiklar i�inde degerlendirilebilir olanlarin, ayri toplanmasi, cinslerine g�re ayrilmasi, fiziksel veya kimyasal yada biyolojik islemlerle ikincil hammaddeye, tarim girdisine d�n�st�r�lmesi ve enerji elde etmek i�in yakilmasi seklindeki faaliyetlerin t�m� geri kazanim olarak adlandirilir. �

17. Geri D�n�s�m�n Yararlari � Dogal kaynaklarimiz korunur: Degerlendirilebilir atiklarin bir hammadde kaynagi olarak kullanilmasi, yerine kullanildigi malzeme i�in t�ketilmesi gereken hammaddenin veya dogal kaynagin korunmasi.� � Enerji tasarrufu saglanir : Geri d�n�s�m sirasinda uygulanan fiziksel ve kimyasal islem sayisi, normal �retim islemlerine g�re daha az oldugu i�in, geri d�n�s�m ile malzeme �retilmesinde �nemli bir enerji tasarrufu saglanir. � � Atik miktari azalir : Geri d�n�s�m sayesinde ��pl�klere daha az atik gider ve buna ek olarak bu atiklarin tasinmasi ve depolanmasi kolaylasir, ��nk� artik daha az ��p alani ve daha az enerji gerekmektedir � � Geri d�n�s�m ekonomiye yatirim demektir: Geri d�n�s�m sayesinde hammaddelerin azalmasi ve dogal kaynaklarin t�kenmesi �nlenecek, b�ylelikle �lke ekonomisine katki saglanacaktir .

18. Geri D�n�st�r�lebilen Maddeler� Metal grubu: Al�minyum, bakir, sari kursun, demir, �elik, paslanmaz �elik vs. Bu atiklar metal sekt�r�nde eritilerek yeniden kullaniliyor.� Kagit: Karton, mukavva, gazete ve kitap, ambalaj kagitlari vs. Alicisi, kagit ve oluklu mukavva �reticileri.� Plastik grubu: Plastik, naylon, k�p�k, pet sise basta olmak �zere petrol k�kenli b�t�n maddeler. Polyester elyaf �reticileri tarafindan aliniyor. Aga� grubu: Tamir edilip yeniden kullaniliyor. En k�t� ihtimalle sunta ve talasa d�n�st�r�l�yor.

19. Cam grubu: Her t�rl� cam atiklar. Yeni cam �retiminde kullaniliyor.� Lastik grubu: Her t�rl� ara� lastigi. Ara� lastiginin kau�uk b�l�m� �ikarilarak gran�l haline getiriliyor ve lastik �reticilerine satiliyor.� Tekstil atiklari: Polyester iplik fabrikalari olmak �zere fabrika atiklari islenerek tekrar iplik, elyaf haline getiriliyor. Atik kumaslar ise yeniden pamuk haline getirilmektedir.� 

20. Yag grubu: Ara�lardan �ikan motor yagi islenip tekrar kullaniliyor. Ayrica yemekhanelerden �ikan atik kizartma yaglari biodizel yapiminda kullaniliyor.���Ak� grubu: Ak�lerin kursun ve� plastigi ayristiriliyor. � Elektronik grubu: Her t�rl� elektrikli cihaz i�eriginde, �ok �esitli geri kazanilabilecek maddeler vardir. �

21. Geri D�n�s�m Sisteminin 5 Temel Basamagi 1. Kaynakta Ayirma: Degerlendirilebilir nitelikli atiklari, ��ple karismadan olustuklari kaynakta ayirarak�biriktirme . ��2. Degerlendirilebilir Atiklari Ayri Toplama: Bu islem degerlendirilebilir atiklarin ��ple karismadan temiz bir sekilde ayri toplanmasini saglar . �3. Siniflama; Bu islem kaynaginda ayri toplanan malzemelerin cam, metal plastik ve kagit bazinda siniflara ayrilmasini saglar . ��4. Degerlendirme; Temiz ayrilmis kullanilmis malzemelerin ekonomige geri d�n�s�m islemidir. Bu islemde malzeme kimyasal ve fiziksel olarak degisime ugrayarak yeni bir malzeme olarak ekonomiye geri d�ner . ��5. Yeni �r�n� Ekonomiye Kazandirma; Geri d�n�st�r�len �r�n�n yeniden kullanima sunulmasidir.�

22. 3-ARITMA� Atigin olusumunun �nlenemedigi ya da miktarinin azaltilamadigi durumlarda, hacmini ya da toksik i�erigini azaltmak amaciyla aritim yapilir. Her ne kadar �boru sonu� aritma y�ntemleri atik miktarlarinda azalim sagliyorlarsa da Kirlilik �nleme kadar verimli/etkin y�ntemler degillerdir. � Atiklarin aritimini siniflandirmak gerekirse;kati,sivi ve gaz atiklar olmak �zere �� ana baslikta ele almak m�mk�nd�r.

23. 1-ATIK SU ARITMA� Evsel veya end�striyel faaliyetler sonucu kalite ve karakterizasyonu bozulan sularin, alici desarjlarinda �evreye verecegi zararlari minimize etmek ve ortadan kaldirmak �zere yapilan aritma islemlerine atik su aritimi denir.

24. 2-HAM �AMUR ARITILMASI� Genelde �amur aritimi; suyunu alma, stabilizasyon ve yogunlastirma islemlerini ihtiva eder.� �amur hacminin azaltilmasi,daha sonraki islemlerde saglik riski olmamasi i�in �amurun stabilizasyonu, kompostlama, atik bertarafi gibi islemlerin kolaylasmasi i�in �amurun aritma islemine tabi tutulmasi gerekir.

25. 3-GAZ ATIKLARIN ARITILMASI� Gaz atiklari; egzoz gazlari ve end�striyel kaynakli gazlar olmak �zere iki kisimda ele alabiliriz. End�striyel kaynakli �retim tesislerinden kaynaklanan gazlara �rnek vermek gerekirse; Aldehitler, Organik Asitler NH4Cl Gazlari, ZnO, Kromik Asit, Siyan�r Gazlari, HF Gazi, NH3, SO2, Na2SO4, SO3, H2SO4 NH4, HS, AlCl3, HCl,, Al2O3, H2SO4 Gazi vs. gibi birtakim istenmeyen maddeler a�iga �ikmaktadir. Baca gazi aritminda yikama �nitesi (scrubber) kullanilmakta olup �alisma prensibi gazlarin �raching�halkalari altinda yikanmasi esasina dayanmaktadir.Sistemde gazlarin sivilar i�ersinde eriyebilmesi �zelligi �nem tasimaktadir. SO2 aritiminda k�k�rt�n suda kolay eriyebilmesi aritma verimini arttirmaktadir. Sivi fazla karsilasan k�k�rt eriyerek s�lfat asitlerini olusturur. Bacadan �ikan gazlar artik kirleticiligini kaybetmistir.

26. Egzoz kaynakli olusan gazlari ele almak gerekirse;� Ilgili mevzuat geregi otomobil end�strisi egzoz gazlarini azaltmak zorundadir. Bu y�zden g�n�m�zde t�m benzin motorlu ara�lar fabrika �ikisi olarak 3 yollu katalizat�r ile donatilmaktadir. �Katalizat�r�n g�revi, zararli atik gazlari �evreye zararsiz gazlara d�n�st�rmektir. Katalizat�r�n etkili bir sekilde �alisabilmesi i�in, yakit ile hava arasindaki oranti hassasiyetle ayarlanmis olmak zorundadir. �� Optimum egzoz gazi azaltma ara�larindan lambda sens�rlerini �rnek g�sterebiliriz.� Not:Lambda Sens�r�; enjeksiyonlu arabalarda, egzozun i�inde motor ile katalitik konvert�r arasinda yer alan ve egzoz dumanindaki oksijen oranini m�temadiyen �l�erek, elektronik beyine sinyal iletmekle y�k�ml� olan bir aygittir.

27. 4-BERTARAF ETME� T�m atiklar g�z �n�ne alindiginda bunlar i�erisinde kati atiklarin miktar problemi yarattigi g�r�lmektedir. Kati atik miktarinin az ve d�k�len alanin b�y�k olmasi durumunda dogada biyolojik olarak ayrismalari m�mk�nd�r. Fakat miktarin �ok olmasi durumunda kati atiklar g�n ge�tik�e daha b�y�k problemleri de beraberinde getirmektedir. Bu nedenle bertaraf y�ntemleri �ok �nemlidir.

28. BERTARAF Y�NTEMLERI� G�n�m�zde �� �esit bertaraf y�ntemi uygulanmaktadir. Bu y�ntemler:� D�zenli Depolama Kompostlastirma Yakma

29. D�zenli Depolama D�zenli depolama projeleri hem evsel, hem de tehlikeli ve tibbi atiklarin bertarafi i�in kullanilan etkin bir y�ntemdir. Bu atiklar d�zenli depolanirken ayristirilmali ve her atik t�r� ayni tesiste olsa da farkli b�lmelerde depolanmalidir. � En ekonomik yatirim ve isletme maliyetine sahip olmasi, miktarina g�re kapasitesinin kolaylikla artirilabilmesi, kapatilan arazinin nihai imha metodu olmasi nedeniyle �lkemizin sartlarina en uygun bertaraf y�ntemidir.

30. Kompostlastirma Kati atiklarin organik bilesenlerinin biyolojik ayrismasi olayidir. Kompost �retimi aerob yada anaerob sartlarda ger�eklesir. Kati atiklarda genellikle aerob durumda ger�eklesmektedir. � Kompostlastirma islemi sirasinda bir�ok mikroorganizma grubu faaliyet g�stermektedir. Kompostun i�erisinde civa, kadmiyum bakir gibi agir metaller ve zehirli toksik maddeler istenmemektedir.

31. Kompostlastirma Asamalari Ayirma: Iyi bir kompost elde etmek amaciyla cam, metal, seramik, plastik, tas vs gibi atiklarin ham ��pten ayrilmasi islemidir. � �g�tme: Bu asama sayesinde atigin her tarafi bakteri ve mantar istilasina ugramakta ve ayrisma hizlanmaktadir. � Fermantasyon: �g�tme sonrasi yigin haline getirilmis olan atiklarin bakteriler tarafindan ayrismasi. �

32. Yakma Bu islem atigin kontroll� bir sekilde yakilarak daha az hacim kaplayan ve daha zararsiz bir forma d�n�st�r�lmesi islemini kapsar. Evsel, end�striyel, tehlikeli ve tibbi atiklarin bertaraf i�in kullanilabilir. Bu atiklar yakma islemine tabi tutulmadan �nce birbirinden ayrilmalidir. Ancak, bu islem sonucunda diger y�ntemler kullanilarak bertaraf edilmesi gereken baska bir atigin (k�l) olusmasi s�z konusudur.� �

33. Atik yakma projelerinde, atiklarin geri d�n�s�m�n� ve enerji �retimini saglamak ve ayni zamanda �evreye olan olumsuz etkileri en aza indirmek i�in asagidaki hususlar �ncelikle g�z �n�nde bulundurulmalidir.� � Atiklarin �n ayirmaya tabi tutulmasi.� � Yakma tesisinde baca gazi temizleme sisteminin kurulmasi.� � Yakma tesisinde enerji tasarrufu ve elde edilen isinin kullanimi i�in y�ntemler uygulanmasi.� � Yakma sonucu ortaya �ikan maddelerin (c�ruf, k�l) baska sanayi tesislerinde kullanilmasi.

34. �EVRE KANUNUNA G�RE� Atik �reticileri� uygun metot ve teknolojiler ile atiklarini en az d�zeye d�s�recek tedbirleri almak zorundadirlar. Atiklarin �retiminin ve zararlarinin �nlenmesi veya azaltilmasi ile atiklarin geri kazanilmasi ve geri kazanilabilen atiklarin kaynaginda ayri toplanmasi esastir. Atik y�netim pl�nlarinin hazirlanmasina iliskin esaslar Bakanlik�a �ikarilacak y�netmelikle d�zenlenir.Geri kazanim imk�ni olmayan atiklar, y�netmeliklerle belirlenen uygun y�ntemlerle bertaraf edilir.� Atik geri kazanim, geri d�n�s�m ve bertaraf tesislerini kurmak ve isletmek isteyen ger�ek ve/veya t�zel kisiler, y�netmelikle belirlenen esaslar dogrultusunda, �r�n standardi, �r�nlerinin satisa uygunlugu ve piyasadaki denetimi ile ilgili izni, ilgili kurumlardan almak kaydi ile Bakanliktan lisans almakla y�k�ml�d�r. �