7 maart 2013

1. Verduurzaming gemeentelijk vastgoed 's-HertogenboschTinio van Goor, afdeling Maatschappelijk Vastgoed 7 maart 2013

2. ENERGIE- EN KLIMAATBELEID GEMEENTELIJK VASTGOED AANPAK, RESULTATEN EN ERVARINGEN INHOUD s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal

3. ENERGIE- EN KLIMAATPROGRAMMA 2008-2015 Doelstelling: • Stad klimaatneutraal in 2050 • Gemeentelijke organisatie in 2020 “voorbeeldfunctie” Klimaatneutraal: De hoeveelheid benodigde energie wordt lokaal met duurzame bronnen opgewekt. s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal

4. 410 gebouwen 500.000 m2 BVO WOZ-waarde: € 300 miljoen Energieverbruik: 15.000.000 kWh elektra + 3.500.000 m3 gas GEMEENTELIJK VASTGOED s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal

5. Nieuwbouw 25-75% besparing EPC Waar mogelijk: klimaatneutraal Bestaande bouw: Alle gebouwen energielabel B Klimaatneutraal in 2020: Extra besparing: 30% Duurzame energie: 40% GEM. VASTGOED – KLIMAATNEUTRAAL 2020 s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal

6. Inventarisatie gebouwen Keuze: 159 van de 410 gebouwen Energieonderzoeken EPA-U advies + energielabel Financiering energiemaatregelen Energiebesparingsfonds 10 miljoen euro Onderhoudsbudgetten Besparing op energiekosten NAAR LABEL B: AANPAK 2009-2011 s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal

7. RESULTATEN tot HEDEN Nieuwbouw: • 30% besparing EPC (14 gebouwen) • Klimaatneutrale Afvalstoffendienst • BBS Nieuw Zuid – Passief Bouwen concept Bestaande bouw: • 159 panden: EPA-U/energielabel • 43: energielabel A of B • 31: sloop/verkoop • 85: energielabel C-G • 15 verbeterd 2010-2011: label A/B • 3 in verbouwing • 67: te verbeteren s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal

8. Gebouwbezit verdeeld over 8 afdelingen Verschillende werkwijze (onderhoud, boekhouding) per afdeling Beperkte en onbetrouwbare gegevens, Epa-U’s, huidig- en toekomstig energieverbruik, geen reële kostenramingen, … Meer dan helft gebouwen externe huurder(s): split incentive (complexiteit afspraken huurders) Toekomstig eigendom/bestaan onzeker Veel tegelijk: pv-cellen, wko’s, monitoring, handhaving wet milieubeheer, binnenklimaat scholen, inregelen installaties etc. Afhankelijk van medewerking gebouw bezittende afdelingen Onduidelijke projectorganisatie ERVARINGEN, BELEMMERINGEN tijdens uitvoering Voettekst

9. 2012: AFD. MAATSCHAPPELIJK VASTGOED Maatschappelijk Vastgoed centraal in de organisatie! Ontwikkelen, beheren en bouwen • Kans voor efficiënte aanpak: • Projectorganisatie • Duidelijke communicatie • Capaciteit en expertise afd. M.V. PLAN VAN AANPAK September 2012 s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal

10. PLAN VAN AANPAK Projectorganisatie AMT Stuurgroep Projectgroep Eigenaren & Huurders Projecten CWS/MV Projecten SB/S&R Projecten BZ/FZ Projecten onderwijs Monitoring PV-cellen WKO-installaties Inregelen installaties s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal

11. EERSTE RESULTATEN Voormalige Militaire Manege (rijksmonument): van label G naar A • Investering: € 1.150.000 • Verwarming en ventilatie-installatie • Isolatie buitenschil • Verlichting s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal

12. EERSTE RESULTATEN 12 scholen naar energielabel A en B én frisse school s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal

13. EERSTE RESULTATEN • De aanpak 12 scholen: • Screening energie/binnenklimaat: • 12 slechtste scholen: verbeterplan • Programma van eisen en technische omschrijving maatregelen • Opdrachtgeverschap bepalen • Financiering: rijkssubsidie, bijdrage scholen en gemeente • De aanbesteding • Uitvoering maatregelen, pilot, kwaliteitscontrole • Oplevering, beproeving en nazorg • Belangrijk: in alle fasen de samenwerkingmet adviseurs, schoolbesturen en • schooldirecties! s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal

14. EERSTE RESULTATEN Resultaat 12 scholen: 6 scholen label A, 6 scholen label B, alle een frisse school • Totale kosten: € 2.400.000 • Maatregelen: • Isolatie daken • Isolatie glas • Energiezuinige CV-ketels • Energiezuinige verlichting • Ventilatiesysteem met WTW • Energiebesparing : • Electra 5% • Gas 30% s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal

15. EERSTE RESULTATEN Van Meeuwenstraat 14, KDV: van label G naar label A • Kosten € 122.000 • Maatregelen: • Isolatieglas • Verlichting • CV-ketel • Vloer/wand/dakisolatie s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal

16. EERSTE RESULTATEN Lagelandstraat 17-19: van label G naar A • Kosten: € 135.000 • Maatregelen: • Isolatieglas • Kierdichting • Vloer- wand- dakisolatie • Energiezuinige verlichting • Energiezuinige cv-ketel • Thermostaat knoppen s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal

17. EERSTE RESULTATEN: Afvalstoffendienst • Klimaatneutraal: • Energiezuinig ontwerp • 4500 m2 zonnepanelen • Biomassacentrale • eigen snoeiafval • levering duurzame warmte aan bedrijven • Verder: • Groene gevels + dak • Reststoffen gebruik • Hergebruik - afkoppeling afval- en regenwater • Toekomst: • Afvalwagens op biogas van rwzi s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal

18. EERSTE RESULTATEN: BBS Nieuw Zuid • Frisse- en energiezuinige school • Samen met BrabantWonen • Passief bouwen-concept: 75% energiebesparing s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal

19. CONCLUSIE • Complex proces: gewoon beginnen! • Aandachtspunten: • Eén centrale vastgoedafdeling • Duidelijke projectorganisatie met mandaat • Heldere communicatie • Ervaringen van pilots en best-practice voorbeelden delen • Reële kostenbegrotingen - regel financiering • Maatwerk per gebouw • Breng energieverbruiken in beeld • Voldoende capaciteit en expertise op gebied van duurzaamheid s-hertogenbosch.nl/klimaatneutraal