A Practical Guide to Autism

1. A PracticalGuidetoAutism Hazırlayan: A. Cahid Örengül

2. Bölüm 8 Okul Çağı Çocuklarıyla ÇalışmakBölüm 9 Ergenlik, Erişkinlik ve GelecekBölüm 10 Medikal Konular ve Problemleri İdare Etme

3. Okul Çağı Çocuklarıyla Çalışmak • Gelişim ve Davranış • Sosyal Beceriler ve Sosyal Stil • Duygusal Gelişim • Oyun • Dil ve İletişim • Duyusal ve Davranışsal Konular • Cinsiyet Farklılıkları • Okulla İlişkili Konular • Akademik Program ve Müfredat • Eğitim Prosedürleri ve Programları • Kaynaştırma ve Akran Hazırlığı • Zorbalık ve Alay etme

4. Okul Çağı Çocuklarıyla Çalışmak • Otizm spektrum bozuklukları(OSB) olan çocuklar artan fiziksel ve psikolojik olgunluk sonucunda ilk ve orta okulda yeni güçlüklerle karşılaşırlar. • Okul öncesi yıllarda erken tanı ve müdahaleler OSB’ li çocuklar için daha iyi sonuçlarla ilişkilidir. • Benzer ve uygun programlar uygulanmasına rağmen bazı çocukların diğerlerinden daha iyi olmasının nedeni anlaşılmış değil.

5. Okul Çağı Çocuklarıyla Çalışmak • 6 yaş civarında çocuğun iletişim kurma ve sözel becerileri konusunda daha iyi bir izlenime sahip oluruz. • Bu dönemlerde sonraki performansı daha iyi tahmin etmeyi sağlayan IQ testleri yapılmaya başlanır. • Psikologlar bu dönemdeki IQ testleri sayesinde çocuğun güçlü ve zayıf yönlerini daha iyi anlarlar.

6. Okul Çağı Çocuklarıyla Çalışmak • Okul öncesi yıllardan farklı olarak sosyal izolasyon ve tuhaflık(oddity) izolasyona katkıda bulunabilir. • Bu duruma oyun ve arkadaş edinme problemleri, sıra dışı ilgi ve davranış paternleri ve sıra dışı dil ve iletişim paternleri de katkıda bulunur. • Tipik gelişen çocukların en çok eğlendikleri bazı mekanlar(kafeterya vs.) ASB’ li çocuklar için ciddi sıkıntı kaynağı olabilir.

7. 1. Gelişim ve Davranış • Sosyal Beceriler ve Sosyal Stilller: • Sosyal problemlere katkıda bulunan faktörler sosyal uyaranın beyinde olağandışı işlemlenmesi ve olağandışı bakış paternleridir. • Wing ve arkadaşları ASB’ li çocuklarda sosyal etkileşimin 3 genel stilini tanımlamıştır: 1) İlgisiz(aloof); 2) Pasif; 3) Aktif fakat garip(odd)

8. 1. Gelişim ve Davranış • İlgisiz sosyal stili olanlar diğerlerini aramazlar ve sosyal iletişimden aktif biçimde kaçınabilirler. • Bu çocuklar daha fazla davranış zorlukları sergilerler ve sıklıkla daha yoğun davranışsal ve eğitimsel desteğe ihtiyaç duyarlar.

9. 1. Gelişim ve Davranış • Pasif sosyal stili olanlar sosyal etkileşimi pasif olarak kabul eder fakat aramaz ya da yokluğunda hayal kırıklığına uğramaz. • Sosyal ipuçlarına cevap vermekte problemleri olabilir veya katı ve tek taraflı veya kendine özgü (idiosyncratic) cevaplara dayanır. • Bu stildeki çocuklar genelde daha ilgisiz başlar ancak müdahale ve zamanla sosyal etkileşime karşı daha toleranslı olurlar.

10. 1. Gelişim ve Davranış • Aktif fakat garip sosyal stili olanlar diğer çocukları aktif olarak ararlar ancak bunu daha eksantrik bir şekilde veya tek taraflı olarak yaparlar. • Bu çocuklar tekrarlayıcı soruları, kurallara tam uymaları, dar ilgileri ve sosyal eksantriklikleriyle iyi bilinirler. • Bu çocuklar diğerleriyle ilişki konusunda motive olsalar da empati yokluğu önemli bir problemdir. • Zamanla bu problemler devam ettikçe bu çocuklarda farklı olmanın farkındalığı sonucunda depresyon ve sıkıntı gelişebilir.

11. 1. Gelişim ve Davranış • Duygusal Gelişim: • Tipik gelişen bir çocuk hayatın çok erken dönemlerinden itibaren duygularını anlamayı ve göstermeyi öğrenir. • İlkokul birinci sınıfın başlangıcıyla beraber çocuklar kendi duygularını yansıtmayı büyük oranda öğrenmiştir. Kendisini veya diğer insanları neyin mutlu, kaygılı ya da üzüntülü yapacağını kolaylıkla fark edebilmektedir.

12. 1. Gelişim ve Davranış • ASB’ li çocuklar farklı duygusal ve afektif gelişim yaşamaktadırlar. Sonuçta ebeveynler ve öğretmenler farklı duygusal cevaplar gözlerler. • Bunlar sosyal güçlükler ve iletişim problemleri ve bir ölçüde bilişsel işlemleme problemlerinin bir araya gelmesiyle ortaya çıkmaktadır. • Duygusal farkındalık eğitimi ve cevabı iyileştirme üzerine bazı programlar oluşturulmuştur ancak bunların gerçek dünyada ne kadar işe yaradığı meçhuldür.

13. 1. Gelişim ve Davranış • Oyun: • Oyunlar çocukların öğrenme ve kendini kontrol, dil ve hafıza gibi becerilerinin gelişmesine yardım eder. • Oyun becerilerini geliştirmek için çeşitli teknikler kullanılmıştır. Bunlar öğretmen yönetimli ve akrana odaklanan yöntemleri içerirler. • Davranışsal pekiştirme, model olma veya çocuğun ilgilerinin kullanılması faydalı olabilir. • Akranlar, yapı ve rehberlik sunulduğunda oyun öğretmeni olarak yüksek oranda işlevsel olabilirler.

14. 1. Gelişim ve Davranış • Dil ve İletişim: • ASB’ li çocuklar için iletişim problemleri evrenseldir. • Geçmişte okula başlangıç döneminde ASB’ li çocukların yaklaşık %50’ si nonverbalken, günümüzde erken tanı ve müdahaleyle bu oran anlamlı bir şekilde düşmüştür. • Genel olarak artmış dil seviyesi daha iyi sosyal beceriler, daha az davranış problemleri ve daha fazla kendine yeterlik ve bağımsızlıkla ilişkilidir.

15. 1. Gelişim ve Davranış • Verbal çocuklar çeşitli şekillerde olağandışı olan dile sahiptirler. • Ekolali, tipik olarak çok küçük çocuğun gelişiminde görülen, konuşmanın tekrarlanmasıdır. • ASB’ li çocuklarda yaygındır. Anında veya gecikmeli olabilir. • Günümüzde ekolalinin ASB’ li çocukların kelimeleri tek kelimeler yerine gruplar halinde öğrenme eğilimiyle alakalı olduğu düşünülmektedir. • ASB’ li çocuk daha kompleks dil öğrendikçe ekolali azalma eğilimindedir. • Gelişimde ara basamak olarak ekolanan sesin bir kısmının değiştirildiği bir süreç yaşanır.(mitigated echolalia)

16. 1. Gelişim ve Davranış • Zamirlerin yanlış kullanılması (pronoun reversal) uzun süredir ASB’ li çocukların karakteristik özelliği olarak tanımlanmaktadır. • 2-3 yaşlarında zamir kullanımı yerleşir. • Zamir problemleri otizmde aspergerden daha sık görülür. • Prozodi ve ses perdesi(register) problemleri ASB’ li verbal çocuklarda sıktır. • Robot benzeri ya da monoton konuşma olabilir. Bazen seste tonlama kullanılabilir ancak günlük kullanım paternine uymayabilir.

17. 1. Gelişim ve Davranış • Sınırlı verbal dili olan çocuklarda iletişimi vurgulamak endikedir. • Davranışçı teknikler kelime kullanımını artırmak için kullanılabilir. • Sınırlı kelimesi olan veya kelimesi olmayan çocuklarda resim ya da nesne değişimi veya iletişime yardımcı diğer yöntemler kullanılabilir. • Sıklıkla kelime oluşturmaya erken odaklanılabilmektedir ancak genelleştirme(generalization) ve daha kompleks dil gelişimi ihmal edilmemelidir.

18. 1. Gelişim ve Davranış • Kullanımbilim (pragmatics), dilin sosyal kullanımında zorluklar ASB’ li öğrenciler için önemli bir zorluk alanıdır. • Bu problemler konuşmayı sürdürme, alaycılıkta veya nezakette olduğu gibi kelimenin kullanımındaki ve tonundaki değişiklikleri içerir. • Hikaye anlatma becerisi de ASB’ li çocuklar için diğer bir zorluk alanıdır. • ASB’ li çocuklar genelde hikayenin bir parçasına odaklanır, büyük resmi gözlerinden kaçırırlar. • Bu alandaki güçlük kendi iç hikayelerini oluşturamama şeklinde kendini gösterebilmektedir.

19. 1. Gelişim ve Davranış • Bilişsel açıdan en uygun çocuklar muazzam kelime hazinesine sahip olabilirler ancak iletişim becerileri nispeten zayıftır. • Bu grup için konuşma kurallarının açık şekilde öğretimine ve pratik ve eleştiri fırsatlarının olduğu güçlü bir sosyal beceri programı vurgulanmalıdır. • Dil ve sosyal beceriler yakın ilişki içindedir ve sıklıkla art arda gelişirler. • Bazı çocuklar için dil becerilerindeki önemli gelişmeler benzer sosyal kazanımlarla ilişkili olmayabilir.

20. 1. Gelişim ve Davranış • Duyusal ve Davranışsal Konular: • Stereotipiler ve tekrarlayıcı hareketler özellikle düşük bilişsel beceri düzeyinde olan ASB’ li çocuklarda daha yaygındır. • Bazı çalışmalar olağandışı davranışların ergenliğe doğru azaldığını göstermiştir. Ancak bazı bireyler erişkinlikte de bunları sürdürürler. • Otizmli çocuklardaki davranışlar genelde OKB’ nin kompülsiyonlarına göre daha az karmaşıktır. • Ayrıca OKB’ li çocuklar genellikle preoküpasyonlarından hoşnut değildir. • Tekrarlayıcı hareketler için davranışsal yöntemler ve ilaç tedavileri etkin şekilde kullanılabilir.

21. 2. Cinsiyet Farklılıkları • Rett Bozukluğu dışarıda bırakılırsa ASB erkeklerde 3-4 kat sık görülmektedir. Asperger sendromu için bu oran 20 kat civarındadır. • ASB’ li veya asperger sendromlu kızlar erkeklere göre daha ciddi bilişsel problemler sergilerler. • Yüksek işlevsellikli kızlar sosyal olarak uyum sağlamakta daha zorlanırlar. • Orta okulla birlikte kızlar erkeklere göre daha anksiyöz olabilirler ve sosyal talepler onlarda daha çok stres yaratabilir. • Kızlar erkeklere göre daha güçlü oyun ve iletişim becerilerine sahip olabilir ve daha az dikkat problemleri geliştirebilir.

22. 3. Okulla İlişkili Konular • Okul ASB’ li çocuk için birçok zorluğu beraberinde getirir. Komplike öğrenme ortamı, sosyal iletişim, duygusal ve akademik güçlükler bunlara dahildir. • Sosyal etkileşim ve iletişimle ilgili problemler akran etkileşimi üzerine olumsuz etkiye sahiptir. • Bilişsel olarak yeterli çocukta bu durum izole olduğunun farkına varmak ve farklı hissetmenin artmasıyla kombine olabilir. • Öğretmen ve diğerleri sıklıkla çocuğun dil gelişimini genel gelişimi hakkında bir fikir sahibi olmak için kullanırlar. • Klasik otizm prezentasyonlu çocuklar verbal becerilerinden daha gelişmiş nonverbal becerilere sahip olabilirler. Okulların sadece daha düşük olan verbal becerilerine göre program yapması tehlikesi bulunur.

23. 3. Okulla İlişkili Konular • Akademik Program ve Müfredat: • Bireysel eğitim programı ve sınıf ortamı gelişimsel olarak uygun olmalıdır. • Her öğrencinin güçleri ve zayıflıkları değişeceği için bireye özgü yaklaşım gerekmektedir. • Amaçlanan hedefler sosyal etkileşim becerileri ve iletişimi genişletmenin yanında geleneksel akademik gayelerdir.

24. Okul çağı çocuğunun bireysel eğitim programında hedeflenecek alanlar • Sosyal beceriler/ Sosyal zorluklar: • Sosyal beceri eğitim metotları • Sosyal ipuçlarını/duyguları anlama • Uygun sosyal cevap verme • Sosyal rutinleri öğretme • Sosyal problem çözmeyle ilgili açık(explicit) eğitim • Duygusal ve kendini düzenleme becerileri: • Duyguların farkındalığının artırılması • Anksiyete ve problem durumlarıyla baş etmek için uygun stratejiler

25. Okul çağı çocuğunun bireysel eğitim programında hedeflenecek alanlar • İletişim ve Dil Becerileri: • Uygunsa ilave(augmentative) iletişim kullanma • Sözlü/yazılı iletişimin kompleksliğini artırma • Kendini ifade etmeyi artırma • Sosyal dili anlama(nonverbal ipuçları, prozodi vs.) • Konuşmaya dair ve pragmatik beceriler • Organizasyonel Beceriler: • Görsel, yazılı organize ediciler • Bağımsız olarak daha uzun süre çalışmak • Materyal ve ödevleri yönetmek • Ne zaman yardım isteyeceğini öğrenmek • Klavye kullanma ve bilgisayar kaynakları • Davranışsal ve Duyusal Konular: • Spesifik davranış problemleri veya duyusal konuları hedefleme • Esnekliği ve değişimlerle baş etme becerisini artırmak

26. 3. Okulla İlişkili Konular • Verbal becerileri çok iyi olmayan ASB’ li çocuklara öğretmen ekstra zaman vermeli ve ilişkili görsel destekler sunmalıdır. • Küçük gruplar ASB’ li çocuklar için iyi bir öğrenme ortamı olabilir ancak grup çalışmaları yakından takip edilmelidir. • Bu çocukların bazıları erken okumayı öğrenirler.(hiperleksik okuyucular) • Konuşulan dilin aksine yazılı dil statiktir ve birçok çocuk için daha kolaydır. Ancak kod çözme çocuğun gerçekte anladığından çok daha fazla olabilir.

27. 3. Okulla İlişkili Konular • Eğitim Prosedür ve Programları: • Support and Treatment for Autism and Related Disorders(STAR) www.starautismprogram.com • Treatment and Education of Autistic and Related Communication Handicapped Children(TEACCH) www.teacch.com

28. 4. Kaynaştırma ve Akran Hazırlığı • Artan sayıda ASB’ li öğrenci kaynaştırma ortamlarına dahil edilmektedir. • Erken tanı ve yoğun müdahaleyle ASB’ li çocukların birçoğu birinci sınıfa geldiklerinde tam zamanlı eğitime katılabilirler. • Diğerleri günün belli bir bölümünü kaynaştırma ortamında geçirerek pozitif arkadaş ilişkisi ve akademik başarı elde etme şansını bulur.

29. 4. Kaynaştırma ve Akran Hazırlığı • Tipik gelişen bir akran ASB’ li çocuk için mükemmel bir model olabilir. • Akranlar gerekli eğitim ve desteğin sağlanması durumunda etkili bir öğretmen ve destekleyici olabilir. • Akranlar arkadaş(buddy) olarak seçilebilir veya sosyal beceri gruplarına katılabilir. • Akranlar ASB’ li çocuklar için özellikle zorlayıcı olan zamanlarda(yemek, teneffüs vs.) yardımcı olabilir.

30. 4. Kaynaştırma ve Akran Hazırlığı • Zorbalık ve alay etme: • ASB’ li çocukları tipik gelişen çocukların arasına katmanın getireceği en önemli problemlerden biri zorbalık veya alay etmenin ortaya çıkmasıdır. • ASB’ li çocukların yüksek işlevsellikli olanları daha çok zorbalığa ve alaya maruz kalacaktır ve bunların ileride özgüven sorunları yaşama ihtimalleri daha yüksektir. • Bu çocukların olağandışı ilgileri ve sosyal ipuçlarını okumadaki zorlukları ve sosyal etkileşimin hızıyla başa çıkma güçlükleri bunları alay ve zorbalığa maruz bırakan faktörlerdendir.

31. 4. Kaynaştırma ve Akran Hazırlığı • Sosyal acayiplik ve sosyal izolasyon da zorbalığa maruz kalma ihtimalini artırır. • Zorbalık çocukta stres, agresyon, depresyon ve anksiyeteye semptomlarına neden olabilir. • Çocuk öç almaktan korkabilir ve zorbalığın motivasyonunu anlamayabilir ve sıklıkla yetişkinlerden yardım almayı düşünmez. • Sonuçta zorbalık anksiyete ve depresyon semptomları nedeniyle tedaviye geldiğinde anlaşılabilir. • Ebeveynler ve öğretmenler muhtemel zorbalık işaretlerine karşı uyanık olmalıdır. Okul ortamı da zorbalığın önüne geçecek şekilde düzenlenmelidir.

32. Asperger Sendromlu Çocuklar için 10 Zorbalık Stratejisi • Dalga geçildiği veya zorbalık yapıldığında yetişkinlere söyle. Seni kimin dinleyip harekete geçeceğini bul. • Teneffüste rahatsız ediliyorsan bir yetişkinin yakınında dur ve yapabiliyorsan diğer çocuklarla veya onların yakınında oyna. • Biri seni rahatsız ediyor ve durmuyorsa yüksek sesle “yeter!” de ve hızlıca uzaklaş. • Uzaklaşırken etrafta seni görenleri hatırlamaya çalış, onlar ne olduğuna şahitlik edebilirler. • Saldırıya geçip “bir aptalsın!” demek yerine güvenli bir şekilde “geri çekil!” gibi bir şey söyle.

33. Asperger Sendromlu Çocuklar için 10 Zorbalık Stratejisi • Birisi senden doğru olmadığını hissettiğin bir şey isterse dur, düşün ve “neden kendin yapmıyorsun” de ve onu yapma. • Sana karşı kaba davranan çocuklardan uzak dur ve ne kadar popüler olsalar da seni sevmeleri için uğraşma. • Diğerleri kadar popüler olmasalar da sana karşı daha nazik olan çocuklarla muhabbet et ve dolaş; onların bir arkadaşa ihtiyacı olabilir. • Birisi sana durmanı söylerse muhtemelen şaka değildir, o yüzden dur. • Öğretmenler de dahil herkesle yakın iyi geçinen çocukları gözlemle, onların farklı ortamlarda nasıl davrandığını izle. Nasıl davranacağın konusunda bazı iyi fikirler edinebilirsin.

35. Ergenlik, Erişkinlik ve Gelecek • Ergenlik: Temel gerçekler • ASB’ li Çocuklarda Ergenlik • Ergenlikte Davranış Problemleri • Cinsellik • Lise: Zorluklar ve Fırsatlar • Üniversite veya Mesleki Programa Geçiş • Hijyen ve Özbakım Becerileri • Yetişkinliğe Geçiş

36. 1. Ergenlik: Temel Gerçekler • Ergenlik çocuğun vücudunda dramatik değişikliklere neden olur. • Ayrıca yetişkin vücudu özellikle ASB’ li bir bireyin başa çıkmakta zorlanacağı yeni sosyal beklentilerle ilişkilidir. • 4 yaşındaki bir çocuk için kabul edilebilir ve şirin olan bir şey 14 yaşında bir ergen için kolayca kabul edilemeyebilir.

37. 2. ASB’ li Çocuklarda Ergenlik • Ergenlik gelişimsel düzeyden çok biyoloji tarafından belirlenir. • ASB’ li çocuklarda ergenliğin değişiklikleri ve geçiş dönemi birçok sebepten dolayı daha zordur. • ASB’ li çocuğu yaşayacağı bedensel değişikliklere tamamıyla hazırlamak her zaman mümkün değildir(iletişim becerileri eksiktir veya tam olarak anlayamaz). • Ergenliğin hızlı duygudurum değişiklikleri engelli çocuklarda daha fazla görülebilir.

38. 2. ASB’ li Çocuklarda Ergenlik • Agresif davranış ve kendine zarar verme davranışı artabilir. Çocuk büyüdükçe fiziksel olarak başa çıkmak daha zor olabilir. • Bu dönemde tipik gelişen çocuklardan farklı olarak epilepsi geliştirme ihtimali daha yüksektir. • Ergenlikle birlikte bazı otistik çocuklarda gelişme saptanmıştır. Bu çeşitli çalışmalarda %40-80 arasında değişmektedir. • Bu kazanımlar iletişim, sosyal beceri ve davranışta görülebilir. • %10-20’ lik bir grupsa ergenlikte kötüleşebilir. Bazen bu durum nöbetlere bağlı olabilir. Bu değişikliğin nöbetten mi yoksa nöbetleri tedavi etmek için kullanılan ilaçlardan mı kaynaklandığını bilmek zordur.

39. 3. Ergenlikte Davranış Problemleri • Ergenlikteki davranış problemleri sıklıkla vücut değişikliklerinden yaklaşık bir yıl önce görülmeye başlar. • Bunlar artmış irritabilite, artmış aktivite seviyesi, azalmış dikkat ve stereotipik davranışlar olabilir. • Bu davranışlar ergenlikle birlikte azalabilir ancak artmış vücut genişliği nedeniyle davranışlar problematik olabilir. • Davranış problemleri için çeşitli ilaç tedavileri veya davranışçı stratejiler denenebilir. • Ancak en önemli ilk adım geniş resmi görebilmektir. Yani davranış problemini geniş bir perspektife oturtmaktır.

40. 4. Cinsellik • Cinselliğin gelişimi tipik olarak gelişen bir çocuk için komplike konuların bir araya gelmesini gerektirir. • ASB’li çocukların bir kısmının güçlü cinsel hisleri varken bir kısmının yoktur. • Bazı çocuklar, özellikle yüksek işlevsellikliler, bir erkek veya kız arkadaş edinmeye motivedirler. Bu ekstra motivasyon çocuğun önemli kazanımlar elde etmesini sağlar. • Cinsel hislerin ilişkiler hakkındaki hislerle yakından bağlantılı olduğunu unutmamak gerekir. Bu durum ASB’ li çocuklar için daha problemlidir.

41. 4. Cinsellik • ASB’ li bir çocuk için cinsel konular hakkında eğitim dil ve iletişim güçlükleri ve sosyal problemlerden dolayı daha zordur. • Erken tanı ve müdahaleyle günümüzde birçok ASB’ li birey anlamlı ilişkiler kurabilmektedir. • ASB’ li bireylerin duygusal sağlığı için ebeveynler onlara diğerleriyle ilişki kurmanın pozitif yollarını öğretirken cinselliklerini keşfetmelerine de izin vermelidir.

42. 4. Cinsellik • Bireye ilişki kurmayı öğretirken ebeveynler: • Öğrenme mümkün olduğu kadar pozitif bir deneyim haline getirmeli • Çocuğa ne yapmayacağını öğretirken ne yapacağını da öğrenmesine yardımcı olmalı • Temel amacın ergene kendisi hakkında daha pozitif bir bakış geliştirmek olduğunu hatırlamalıdır. • Kız-erkek karışık grup aktiviteleri çok güzel deneyim fırsatları sunabilir. • Açıkça öğretme, özellikle verbal olanlara, faydalı olabilir. Düşündüğümüzle söyleyeceğimiz hakkındaki farkı vurgulamak önemlidir. • Ergene ne zaman hayır diyeceğini öğretmek, kimin nereye dokunabileceğini ve dokunmanın ne zaman uygun olduğunu anlatmak çok önemlidir.

43. 4. Cinsellik • Sosyal beceri grupları bu dönemde çok uygundur. • Genel olarak ebeveynler ergenle cinsel konuları çocuğun anlayacağı seviyede açık bir şekilde konuşarak onun cinsellikle baş etmesine yardım etmelidir. • Bu tartışmalarda sosyal olarak kabul gören kurallar da anlatılmalıdır. • Cinsel konuların çocuğun ihtiyacının sadece bir kısmı olduğu unutulmamalıdır. • Ergenin aynı zamanda cinsellikte ilişkinin rolünü ve arkadaşlıkla(friendship) cinsel arkadaşlığın(sexual relationship) farkını anlaması gereklidir.

44. 4. Cinsellik • Cinselliği Öğretme: • Ergenlik ve cinselliğe çocuğun hazırlanmasının hayatın çok erken dönemlerinde başladığını bilmek önemlidir. • Cinselliği öğretirken çocuğun ne kadarını anlayabileceğini belirlemek önemlidir. • Mesela daha düşük seviyelerde cinsiyetler arasındaki temel farkları veya mahremiyet konularını anlatmak önemlidir. • Uygun olan ve uygun olmayan dokunmayı, kimin daha özel bölgelere dokunabileceği ve kimin dokunamayacağını anlatmak önemlidir.

45. 4. Cinsellik • Mahremiyet(privacy) ve haya(modesty): • Bu konular erken dönemde tuvalet eğitimi ve giyinmeyi öğretirken ortaya çıkar. • Mahremiyet muhakeme ve bağlamın anlaşılmasını içerdiği için zor bir kavramdır. • Mahremiyet öğretilirken bazı konular akılda tutulmalıdır: • Hangi durumlarda mahremiyet gerekir? • Mahremiyetin öğretilmesine kim yardım edebilir? • Neleri öğretmek istiyoruz ve bunların öğretilmesindeki güçlükler nelerdir?

46. 4. Cinsellik • Mastürbasyon: • Çocuk ve ergenlerde mastürbasyonun çok yaygın olduğunun bilinmesi önemlidir. • Bu konuda ASB’ li çocuklara öğretilmesi gereken mastürbasyon yapmak istiyorlarsa mahremiyetin gerekli olduğudur.(pekiştirmemeye dikkat!) • Oteldeki “Rahatsız etmeyin!” yazısı gibi bir yazı kullanılabilir. • Özel eğitim öğretmeni ve uğraşı terapisti okulların mastürbasyon için uygun yer olmadığını öğrenmesine çeşitli stratejilerle yardımcı olabilir.

47. 4. Cinsellik • Sınırların Öğretilmesi: • Cinsel veya fiziksel istismar ihtimali aktiviteleri gün gün planlanan ve yakın süpervizyon alan çocuklarda çok azdır. • Daha az süpervizyon alan ve daha bağımsız ASB’ li çocuklar içinse bu durum daha önemli olabilir. • Kiminle ne derece yakınlık kurulabileceğinin eğitimi önemlidir. • Verbal çocuklar için “hayır de, kaç, anlat!” stratejisi tanımlanmıştır.(Schwier ve Hinsburger, 2000) • Bu metot Herhangi bir aktiviteye hayır diyebilmesi, durumdan kaçabilmesi ve diğerlerine ne olduğunu anlatmasını içerir.

48. 4. Cinsellik • Ergenlikte kızlar:Fiziksel değişiklikler ve tıbbi konular: • Meme gelişiminin olmaya başlamasından itibaren çocukların memelerin vücudun özel bir bölgesi olduğunu öğrenmeleri önemlidir. • Adet görmeye başlamadan önce ASB’ li kızlar da adet dönemlerinin ortaya çıkacağına hazırlıklı olmalıdır. • Adet görürken pedlerini belli zamanlarda değiştirmelerini öğretmek önemlidir. • En azından başlangıçta birisinin çocuğun adetlerinin ne sıklıkla olduğu, ne kadar sürdüğü ve gerekli olduğunda pedlerinin değiştirilip değiştirilmediğinden emin olmalıdır. • Adet dönemlerinin mahrem bir konu olduğu, genel bir sohbet konusu olmadığı öğretilmelidir. • Menstrüel ağrılar için ibuprofen gibi bir NSAİ kullanılabilir. Eğer ağrı işlevselliğini önleyecek boyuttaysa doğum kontrol hapı kullanılabilir.

49. 4. Cinsellik • Premenstrüel Sendrom: • PMS özellikle ciddi iletişim problemi olan çocuklarda tanınması zor bir durumdur. • Bu durumlarda olağandışı, aylık davranış problemleri görülebilir. • En yaygın fiziksel semptomlar baş ağrısı, memede şişkinlik, hassasiyet, iştah değişiklikleri, kilo alma, halsizlik ve kas ve eklem ağrılarıdır. • Duygusal semptomlar irritabilite, depresyon, anksiyete, zayıf konsantrasyon ve sosyal çekilmeyi içerebilir. • Spor yapma, 1200 mg/gün Ca, NSAİİ, OKS, antidepresanlar kullanılabilir.

50. 4. Cinsellik • Pelvik muayene: • Cinsel yönden aktif olmayan çocuklarda problem yoksa pelvik muayene için 18-20 yaşları beklenebilir. • Bazı genç kadınlar pelvik muayenede çok zorlanabilir ve sedasyon veya anestezi gerekebilir.