LABORATUVAR TESTLERİNİ ETKİLEYEN DURUMLAR & NİSPETEN AZ KULLANILAN TESTLER Dr.Kemal ASLAN Biyokimya ve Klinik Biyok

1. LABORATUVAR TESTLERİNİ ETKİLEYEN DURUMLAR & NİSPETEN AZ KULLANILAN TESTLER Dr.Kemal ASLAN Biyokimya ve Klinik Biyokimya Uzmanı

2. Dünyada da hastalık tanılarının % 70’ten fazlası, laboratuvar testleriyle konulmaktadır. Bu oran giderek daha da artıyor. Her yıl, FDA ve CE onayı almış onlarca laboratuvar testi tanı alanına giriyor.

3. Laboratuvar testlerinin doğruluğu 3 ana faktörün etkisinde. Preanalitik Faktörler: Venöz stazla kan alma Analitik Faktörler: Cihazın solüsyonlarından birini az pipetlemesi Postanalitik Faktörler: Sonucun yanlış girilmesi Analitik ve Postanalitik hatalar kalite kontrol programları ve dikkatli çalışmalarla en aza indirilebilmektedir.

4. Preanalitik Faktörler hem klinisyenler hem de laboratuvar tarafından iyi bilinmelidirler. Egzersiz glukoz (ağır egzersizde düşer), ürik asit, kreatinin, AST, CK, LDH, Aldolaz, Potasyum, pürivat, laktat aldosteron, GH prolaktin, Katekolaminler HDL-kolesterol . Trigliserid ve Kolesterol bir miktar düşer, hematüri ve proteinüri oluşur

5. Diyet (yemek yeme) Glukoz Trigliserid İnsülin Gastrin Demir ALP Ürik asit LDH Bilirübinler Vitaminler Na,K,Cl,P İnsülinglukoz,K,Na,Cl, P ve Mg’u Hücre

6. Aşırı Proteinli Diyet Üre, Fosfor ve Ürik asit 12 saat, Kolesterol ve GH 1 saat yüksek kalır Aşırı Karbonhidratlı Diyet Glukoz artar, insülin salınır ve P,K azalır ALP ve LDH artar Aşırı Yağlı Diyet BUN ve Ürik asit azalır. Diyetle kolesterolün % 50 fazla alınması kan kolesterolünde sadece %5-10 artış yapar. Vejeteryanlık (et yememe) Total lipid, LDL,VLDL ve B12 azalır.

7. Uzun açlık-Oruç Glukoz İnsülin Kolesterol TG Kreatinin Klirensi T3 ve birazda T4 Protein Potasyum Magnezyum Kalsiyum Fosfat Keton cisimleri Yağ asitleri Glukagon Amino asitler 2 KAT Kreatinin AST ALT LDH Bilirubin GH başta 15 kata kadar artar, 3 gün sonra normal Kortizol Ürik asit Aldosteron

8. Mental veya fiziksel stres Katekolaminler ACTH Kortizol Total Kolesterol HDL-Kolesterol %15 düşebilir.

9. Postür Ayakta kan volümü yatar durumdakine göre 600-700 mL daha az. Yatar durumdan ayakta duruma geçme; Katekolaminler Aldosteron Anjiotensin II Renin ADH Epinefrin ve norepinefrin 10 dk’da ikiye katlanabilir; fakat bunların idrarla atılımlarında değişiklik olmaz.

10. Cinsiyet Puberteden sonra; ALP Hemoglobin Bilirübin Total kolesterol Amino asitler Kreatinin Mg Ca Fe Üre Ürik asit Albümin AST,ALT CK Aldolaz aktiviteleri, erkeklerde kadınlardan daha yüksektir.

11. İlaç kullanma İzoniazid : Hepatit. Birçok ilaç I.M verildiğinde:CK, Aldolaz, LDH Fenitoin : ALP,GGT ,Bilirübinler,Ca ve P Yüksek dozda vitamin C: Glukoz Morfin ve meperidin :AST,ALT,GGT,Amilaz,Lipaz AST aktivitesinde artış miyokardiyal infarktüsü düşündürecek kadar yüksek olabilir. Diüretikler : Sıklıkla K ve Na’u düşürürler.

12. İlaç kullanma Tiazidler : Hiperglisemi, Hiperürisemi Fenitoin:FSH’u,sperm sayısını ve fertiliteyi azaltır. T3 ve T4’ü düşürür. Folat yetersizliği olabilir. %10’unda Vitamin B12 düşer.

13. İlaç kullanma Oral kontraseptifler : Antitrombin III ve Folat belirgin derecede düşer. Koagulasyon faktörleri Kolesterol Demir TDBK Na T4 TBG

14. Gebelik Anne kan hacmi yaklaşık %45 artar. Artmış eritropoeze rağmen RBC, Hb ve HCT düşer Lökosit sayısı 12-13 bine çıkar. Fibrinojen %50 artar. Faktör 7, 9 ve 10 artar Faktör 11 ve 13 hafifçe azalır Total kolesterolveTrigliserid yaklaşık %40 artar. Albümin 3,4 g/dL’ye düşer, globülinler biraz artar. TBG ve CBG birçok taşıyıcı protein artar. Glukozüri ve Proteinüri belirginleşebilir.

15. Gebelik Aldosteron Prolaktin Kortizol PTH Vitamin D Ca Ürik asit ALP LDH AST TT3 ve TT4 %50 kadar artar. Ancak serbest T3 ve T4 fazla değişmez

16. Kişisel alışkanlıklar Kafein 5-HİAA ve Katekolaminlerin idrarla atılımını Plazma kortizol Glukoz hafifçe 2 fincan kahve serbest yağ asidlerini %30 kadar, gliserol, total lipidler ve lipoproteinleri daha az Birkaç hafta kahve içme kolesterolde hafif bir Serum gastrin 3 fincan kahveden sonra 5 misli

17. Kepekli gıdalar Ca, Kolesterol ve Trigliserid emilimine engel olur. *** Ca 0,3 mg/dL ve trigliserid 20 mg/dL kadar düşebilir. 5-HIAA ve Serotonin testlerinde; ceviz, muz, patlıcan, domates, fındık, fıstık,avokado son 3 gün içinde yenmemelidir. MAO inhibitörü ilaçlar (rezerpin gibi), metildopa ve lityum türü ilaçlar son 3 gün kullanılmamalıdır. Soğan plazma glukozunu düşürür. Sigara nikotin ile adrenal medüllayı uyarır ve plazma epinefrinini, idrarla katekolaminlerin ve metabolitlerinin atılımını artırır. Bir sigara içme 10 dakika içinde glukozu 10 mg/dL artırabilir ve bu artış, 1 saat süreyle kalır. Kortizol sigara içmeyle 5 dk içinde %40 kadar artabilir. Plazma laktatı artarken, pirüvat konsantrasyonu azalır.

18. Sigara içmeyle Kolesterol ve Trigliserid artar HDL-K azalır. GH bir sigara içiminden sonra 30 dakika içinde 10 kat artabilir. Karboksihemoglobin total hemoglobinin %10’unu aşabilir. Eritrositler artar. Lökositler %30 kadar artar.

19. Orta derecede alkol Glukoz %20-50 artar. Daha fazlasında glukoneojenez inhibe olur hipoglisemi ve ketonemi oluşabilir. Laktat ve Ürik asit artar.

20. Alkol Hipertrigliseridemi. Kortizol artışı. Testosteronda ani bir düşme LH’da artma. GGT, izositrat dehidrojenaz ve ornitin karbamoil transferaz artışı. GGT artışı alkol alışkanlığının markeri olarak kullanılır.

21. Yüksek rakımda yaşama Eritrosit sayısı ve Hb belirgin artar. Artmış eritrosit sayısı, nükleoprotein turnoveri ile idrarda ürik asit artar.

22. Siklik Biyolojik Varyasyonlar “siklik varyasyon”: Vücut sıvılarındaki maddelerin konsantrasyonlarında günün, haftanın, ayın veya yılın belli zamanlarında beklendiği şekilde meydana gelen değişiklikler. Siklik biyolojik varyasyonlar oldukça büyük olabilir. Serum demir ve kortizol saat 08.00’den 16.00’e kadar %50 değişebilir. Serum K 08.00’de 5.4 mmol/L 14.00’de 4,3 mmol/L’ye düşer.

23. Çoğu hipofiz hormonu gece artar gündüz ise düşer. Asit fosfataz Gastrin GH Osteokalsin PTH Prolaktin TSH öğleden sonra ve akşam yüksektirler.

24. ACTH Katekolaminler Kortizol Demir Renin / aldosteron sabah yüksektirler.

25. Transfüzyon Tam kan veya plazmanın transfüzyonu protein konsantrasyonunu artırır. Serum LDH (özellikle LD-1 ve LD-2), transfüze edilen eritrositlerin yıkılımı nedeniyle artar. Aşırı kan transfüzyonu artmış serum demir ve siderosise yol açar. Serum K depolanmış kanın transfüzyonuyla artabilir. Glukoz infüzyonu genellikle plazma P ve K’unu düşürür. Bu bileşikler eritrositler tarafından alınırlar. Plasentalardan hazırlanmış albümin infüzyonu plazma ALP aktivitesini artırabilir.

26. Turnikeler 1 dakikadan uzun sure tutulması ile ; AST ALT CK LDH Albumin Bilirubin Kalsiyum Kolesterol Total Protein Demir % 5-10 artar.

27. Hemoliz Alkol gibi dezenfaktanların kan alımından önce deri üzerinde tam kurumaması Kan alma sırasında akımın türbülan oluşuna bağlı Kan alımından sonra hatalı mekanik taşıyıcılar Yüksek hızda veya uzun süre santrifüj LDH AST Total protein Demir P Amonyum K Mg Kolesterol, Trigliserid, CK, CK-MB

28. Koruyucular ve antikoagulanlar EDTA’lı Tüp Potasyum yanlış olarak yüksek . Fe Mg Ca ALP CK Lösin aminopeptidaz (LAP)yalancı düşük . Sitrat’lı Tüp Ca P ALP AST ALTyalancı düşük.

29. Oksalat’lı Tüp Ca Amilaz LDH ALP Asit fosfataz yalancı düşük . NaF’lü Tüp Kan glukoz tayinleri için bir koruyucu olarak kullanılır. Florür birçok serum enziminin güçlü inhibitörüdür. Bu nedenle enzimatik analiz metotlarını bozar.

30. Örneğin transportasyonu Genel olarak 1 saat kadar gecikme çoğu maddenin konsantrasyonunda değişiklik yapmaz. Glukoz NaF gibi glikolitik inhibitörsüz tüpte normal oda sıcaklığında saatte yaklaşık %2-3 düşer. Laktat, amonyak, hidrojen iyonu, enzimatik reaksiyonlar yavaşlamadıkça kan alımından sonraörnekte birikirler.

31. 18-yaşında bayan • HIV + myelopati tanısıyla haftalarca foscarnet sodyum and ganciclovir tedavisi • Tedavi sırasında elektrolit problemleri yok. • 2 ilacın kesilmesinden 1 hafta sonra şuur bulanıklığı (ağrı için alınan opiatlara bağlı?) • Serum potasyum 6.6 mmol/L ve kalsiyum 4.2 mg/dL. • Diğer testler normal. Ayrıntılı incelemeye hastaneye tekrar yatış • Her işlemden önce kan alınması, testler normal • Hastanın ilk hemişresine soruldu (Kanlar EDTA’lı tüpe alınmış, önemli olduğunu bilmiyordum !)

32. 43 yaş erkek • ALP 5 U/L ( 45-115 ) Ca 2.0 mg/dL (8.5 - 10.5) K 22.0 mmol/L (3-5) • Neden : ölçüm K3-EDTA’lı tüpten alınan plazmada yapılmış. • EDTA ALP aktivitesi için gerekli olan Mg ve Çinko bağlar, bu nedenle ALP düşük. • EDTA ayrıca kalsiyumu da bağlar,kalsiyumda düşük bulunur.

33. Adenozin Deaminaz (ADA) Malignitelerin ve enfeksiyonların birçok değişik tipinde (viral hepatit, infeksiyoz mononükleoz, tifoid fever ve tüberküloz), portal hipertansiyonla (asit) ilişkili karaciğer sirozunda en faydalı test ADA’dır. Plevral Efüzyonlarda bulunan artmış ADA aktivitesi; Tüberküloz Bakteriyel enf. Romatolojik hast. Lenfoproliferatif hast. görülür. BOS’da ADA; Tüberküloz menenjit olgularında yüksektir.

34. Adrenokortikotropik Hormon (ACTH) Hipotalamik-hipofizer bozuklukları ve ACTH sekrete edici tümörlerin tanısında yardımcıdır. > 100 pg/ml : Primer adrenal yetersizlik için tanısal.

35. Adrenokortikotropik Hormon (ACTH) Yükseldiği durumlar - Addison hastalığı (primer adrenal yetmezlik) - Cushing hastalığı (hipofiz bağımlı adrenal hiperplazi) - Ektopik ACTH sendromu - Stres - Adrenogenital sendrom (konjenital adrenal hiperplazi) Azaldığı durumlar - Sekonder adrenal yetersizlik (hipofizer yetersizlik) - Cushing sendromu - Hipopitüitarizm - Adrenal adenoma veya karsinoma - Steroid uygulaması

36. Aktive Parsiyel Tromboplastin Zamanı (aPTT) Pıhtıoluşumunda, intrinsik sistemin ve genel yolun değerlendirilmesinde kullanılır.

37. Aktive Parsiyel Tromboplastin Zamanı (aPTT) Yükseldiği Durumlar - Konjenital ve kazanılmış pıhtılaşma faktör eksiklikleri - Karaciğer sirozu - Vitamin K eksikliği - Lösemi - DİK - Heparin uygulanması - Hipofibrinojenemi - Von Willebrand hastalığı - Hemofili Azaldığı Durumlar - DİK’in erken dönemi - Yaygın kanser

38. Alanin Aminotransaminaz (ALT, SGPT) Karaciğer hastalığının tanısında en fazla kullanılan testtir. Kalpte, iskelet ve karaciğerde bulunur. Yükseldiği durumlar -Karaciğer hastalıkları; *Hepatit, *Siroz, *Reye sendromu , *Karaciğer metastazı -Hepatik konjesyon -Alkolizm -Ciddi kas travması -Kas distrofisi, malignensi -Pankreatit -Enfeksiyoz mononükleoz -MI -Myokardit -Renal ve pulmoner enfarktus -Dehidratasyon -Dermatomyozit, polimyozit -Şok -Konvulsiyonlar, eklampsi .Azaldığı durumlar - Azotemi, malnutrisyon - Kronik alkolik karaciğer hastalığı - İlerlemiş kronik böbrek diyalizi - Metronidazol.

39. AST/ALT oranı Akut karaciğer hastalıkları Non alkolik steatohepatit Hepatit C Kolestatik sarılık < 1 Siroz İnfiltratif nedenler Alkolik hepatit (> 2) > 1 Fulminan Wilson hastalığı > 4

40. Şiddetli yükselme (NÜS’ın >15 katı) Akut viral hepatit (A-E, Herpes) İlaçlar / toksinler İskemik hepatit Otoimmun hepatit Wilson hastalığı Akut safra kanalı obstrüksiyonu Akut Budd-Chiarri sendromu Hepatik arter ligasyonu ALT / LDH < 1.5

41. Albumin Albumin, karaciğerde sentezlenen bir proteindir. Total proteinin yaklaşık %60’ını oluşturur. Besinsel durum, kan onkotik basıncı, proteinürili böbrek hastalıklarının takibinde kullanılır. Yükseldiği durumlar -Dehidratasyon (relatif artış) -IV albumin infüzyonu Azaldığı durumlar -IV sıvılarla süratli hidrasyon, aşırı hidrasyon -Siroz, diğer karaciğer hastalıkları, kronik alkolizm -Gebelik ve oral kontraseptif kullanımı, -Birçok kronik hastalıklar ( nefrotik sendrom, neoplazi, protein kaybettirici enteropatiler, peptik ülser, tiroid hastalıkları, yanıklar,ciddi cilt hastalıkları, uzamış hareketsizlik, kalp yetmezliği, kronik iltihabi hastalıklar ve diğer kronik katabolik durumlar.) -Overhidrasyon, Kapiller permeabilite artışı -İnflamatuar hastalıklar, Familyal idiopatik disproteinemi

42. Alkalen Fosfataz (ALP) Hepatobiliyer ve kemik kaynaklı hastalıkların değerlendirilmesinde kullanılır. Yükseldiği durumlar -Safra tıkanıklığı -Siroz (özellikle primer biliyer siroz) -Karaciğer hastalığı -Pulmoner enfarktus -Kemiğin Paget hastalığı -Osteitis deformans, rickets, osteomalazi -D hipervitaminozu -Hiperparatiroidizm -Hipertiroidizm -Ülseratif kolit, barsak perforasyonu -Akromegali -Kemik neoplazmı, metastazı, kırık iyileşmesi -Enfeksiyoz mononükleoz -Gebelik, puberte, postmenopozal kadınlar Azaldığı durumlar -Hipotiroidizm -Malnütrisyon -Pernisiyoz anemi -Hipofosfatemi -D hipervitaminozu -Süt-alkali sendromu -Aşırı B vitamini kullanımı -Çölyak hastalığı -Skorbüt

43. Amilaz Karbonhidrat moleküllerini daha küçük parçalara ayıran enzimdir. Serumdaki enzim yükselişi, pankreasın olaya katkısı ile direkt ilişkili değildir. Ne kadar yükselirse o kadar akut pankreatit olma ihtimali artar. Yükseldiği durumlar -Akut pankreatit -Diabetik ketoasidoz -Makroamilazemi, tükrük bezi inflamasyonu -Böbrek yetersizliği -Pankreatik neoplasm, abseler, yalancı kistler -Kabakulak -Ektopik gebelik perforasyonu -Yanıklar -Asitler, perfore peptik ülser -Prostat tümörü -Barsak tıkanması, barsak infarktüsü -Özefagus, akciğer karsinomatozisi -Akut kolesistit, apandisit, peritonit -İlaçlar (morfin), akut etanol alımı -Post endoskopik retrograd kolanjio pankreatografi (ERCP) -Bulimia, anorexia nervosa Azaldığı durumlar -İlerlemiş kronik pankreatit -Hepatik nekrozis -Kistik fibrozis

44. (ACE, Serum Angiotensin Converting Enzim) Sarkoidoz tanısında kullanılır. Hassasiyeti %75, özgüllüğü %95 civarındadır. Hastalığın evresi ile hassasiyeti artar. .Yükseldiği durumlar -Sarkoidoz -Gaucher hastalığı -Alkolik siroz -Myeloma -Akut, kronik bronşit -Tüberküloz -Aktif histoplazmozis -Skleroderma -Pulmoner fibrozis -Lepramatozis -Hodgkin hastalığı -DM -Hipertroidizim -Pulmoner embolizm -Amiloidozis -Romatoid artrit -Primer biliyer siroz Azaldığı durumlar -KOAH -Amfizem -Akciğer kanseri -Kistik fibrozis

45. Anti-Mitokondriyal Antikor (AMA) Başlıca primer biliyer siroz tanısında kullanılır. Primer biliyer sirozlu hastaların %94‘ünde AMA tespit edilir. Yükseldiği durumlar - Primer biliyer siroz - Kronik aktif hepatit - Sistemik lupus eritematosus (SLE) - Sifilis - İlaca bağlı kolestaz - Otoimmün hepatit - Ekstrahepatik obstrüksiyon - Akut enfeksiyöz hepatit

46. Anti-Nükleer Antikorlar (ANA) Bağ (kollajen) doku hastalığı = sistemik romatizmal hastalıklardan şüphenildiğinde tarama testi olarak ANA ölçülür. Sistemik veya organ spesifik otoimmün hastalıkların tanısında kullanılır. SLE hastalarının %95’inde pozitiftir.

47. Antistreptolizin O (ASO) Poststreptokokkal hastalıklar (Glomerulonefrit, romatizmal ateş, bakteriyel endokardit veya kızıl) gibi hastalıkların neden olduğu streptokok enfeksiyonlarının tanısında kullanılır. Streptolizin O ya karşı kanda dolaşan antikorlardır. Yükseldiği durumlar -Streptokok infeksiyonu -Akut romatizmal ateş -Akut glomerülonefrit -Bakteriyel endokardit -Kızıl -Streptokokkal pyodermi

48. Anti -Tiroglobulin Antikorları (Anti-Tg) Konjenital hipotiroidizmin ve nonmedüller diferansiye tiroid karsinomasının takibinde kullanılır. Tiroglobulin ve/veya tiroidperoksidaz otoantikorları birçok otoimmün tiroid hastalarında görülür. Tiroid peroksidaz otoantikorlu şahıslarda, %3 oranında hipotiroidizm gelişme riski vardır.

49. Anti-Tiroid Peroksidaz Antikorları (Anti-TPO) Otoimmün tiroid hastalarında (Hashimato tiroiditi, idiopatik miksödem, Graves hastalığı) saptanır. Otoimmün tiroid hastalığı olan kişilerde, TPO konsantrasyonu hastalığın şiddeti ile ilişkilidir. Addison hastalığı, pernisiyöz anemi, juvenil DM’da pozitif sonuçlar elde edilebilir. -Yükselmiş TSH ve Anti-TPO kronik otoimmün tiroiditis (hashimato) tanısında altın standarttır.

50. Aspartat Aminotransaminaz (AST, SGOT) Karaciğer,kalp,eritrosit,beyin,pankreas,kas ve böbrekte. Karaciğer hastalığının saptanmasında: Viral hepatit ve hepatik nekroz ile ilişkili diğer karaciğer hastalıklarında, hastalığın klinik belirtileri görülmeden önce AST ve ALT seviyeleri yükselir. Sarılık görüldüğünde AST’de 20-50 kat yükseklikler çok sık görülür.