Demografia – podstawowe definicje i pojęcia

1. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia Demografia – jest nauką traktującą o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium, zajmuje się statystyczno – analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu wędrówkowego. [1] [1]Jerzy Zdzisław Holzer – „Demografia”

2. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia Nazwa dyscypliny pochodzi od dwóch greckich słów: Demos – ludność, Grapho – piszę.

3. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia Zbiorowości ludzkie możemy badać pod względem cech ilościowych oraz jakościowych. • Cechy ilościowe to cechy w stosunkowo łatwy sposób możliwe do zmierzenia i wyrażenia w stosownych jednostkach. • Cechy jakościowe to cechy niemierzalne lub trudno mierzalne (najczęściej nie posiadające miana).

4. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia W demografii do cech: • ilościowych zalicza się np. liczba urodzeń, liczba zgonów liczba zawieranych małżeństw, migracje itp. • jakościowych zalicza się np. zagadnienia dziedziczenia cech fizycznych i psychicznych, charakter oraz moralność jednostek i zbiorowości.

5. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia Uwzględniając podaną powyżej klasyfikację cech możemy mówić o: • Demografii ilościowej • Demografii jakościowej

6. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia Dodatkowo możemy wyodrębnić następujące działy demografii: • Demografia matematyczna (demometria) – traktująca o problemie metod pomiaru zjawisk demograficznych w drodze aplikacji skomplikowanych metod matematycznych, ekonometrycznych i statystycznych.

7. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia • Demografia opisowa – traktuje o naukowym opisie zjawisk demograficznych • Demografia analityczna – ustalająca prawidłowości procesów demograficznych i umożliwiająca dokonywanie prognoz demograficznych. • Demografia ekonomiczna i społeczna – podejmuje analizę wzajemnych związków i zależności procesów ekonomicznych i społecznych od zjawisk ludnościowych.

8. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia • Demografia historyczna – podejmuję analizę zjawisk demograficznych należących do przeszłości, tj. w okresach minionych, przedstatystycznych oraz tych, dla których dane są niepełne lub źródła informacji są nie do końca potwierdzone. • Demografia porównawcza – bada różnice występujące w stanie, strukturze i ruchach populacji ludzkich w zależności od różnicujących je czynników.

9. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia • Demografia potencjalna – rozpatruje zjawiska demograficzne, przyjmując za jednostkę liczenia nie osobę, a tzw. osobo-rok. Dla każdego człowieka skonstruowano swoistą „wagę” pomiaru i oceny procesów demograficznych, zależną od jego płci i ewentualnie innych cech. • Demografia teoretyczna – zajmuje się wyjaśnianiem lub przewidywaniem przebiegu zjawisk demograficznych i prezentacją ich następstw.

10. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia Do podstawowych pojęć wykorzystywanych w demografii zaliczamy: • Płeć – w demografii wiąże się się ze zbiorem cech biologicznych organizmu człowieka warunkujących jego zdolność do prokreacji. Zdolność do wytwarzania gamet żeńskich charakteryzuje kobiety, zdolność do wytwarzania gamet męskich zaś mężczyzn.

11. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia • Wiek – oznacza czas, jaki upłynął od momentu porodu osobnika do momentu obserwacji, określa się go zwykle w ukończonych latach życia. • Stan cywilny – jest cechą demograficzną różnicującą członków populacji dojrzałych do prokreacji, zwykle na podstawie kryteriów prawnych. Określa rodzaj związku, jaki łączy osobnika dorosłego danej płci z innym dorosłym osobnikiem płci przeciwnej.

12. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia • Przynależność do kohorty – jest cechą członków populacji, którzy doświadczyli określonego zdarzenia inicjującego proces ludnościowy w tej samej jednostce czasu, np. przynależność do kohorty urodzonych w 2006 roku oznacza, że członkowie tej kohorty urodzili się w 2006 roku (od 1 stycznia do 31 grudnia tego roku).

13. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia • Przynależność terytorialna – jest cechą jednostek populacji przypisującą im określone miejsce zamieszkania, głównie na podstawie kryterium administracyjnego, rzadziej geograficznego lub etnicznego. • Zawarcie małżeństwa – to akt utworzenia rodziny przez mężczyznę i kobietę, m.in. w celu prokreacji oraz wychowania potomstwa we wspólnym gospodarstwie domowym.

14. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia • Rozwiązanie małżeństwa – stanowi finał trwania związku małżeńskiego. Może nastąpić w wyniku następujących zdarzeń: • Rozwód, • Separacja, • Zgon.

15. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia • Urodzenie żywe – stanowi fundamentalne (obok zgonu) zdarzenie demograficzne. Powoduje wzrost liczebności o jedną (lub więcej w przypadku urodzenia bliźniaczego) osobę. • Zgon – czyli śmierć człowieka, stanowi fundamentalne (obok urodzenia) zdarzenie demograficzne, powoduje on zmniejszenie stanu populacji o jedną osobę, z przyczyn o charakterze biologicznym, wenątrzpopulacyjnym.

16. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia • Przybycie migranta – to zdarzenie o podobnym do urodzenia znaczeniu demograficznym. Oznacza zwiększenie się liczebności populacji o jedną osobę. • Wyjazd migranta – oznacza opuszczenie przez niego obszaru na którym zamieszkiwał. W demografii ma znaczenie podobne do zgonu, konsekwencją jest zmniejszenie stanu populacji o jedną osobę.

17. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia • Starzenie się populacji – to zmiana profilu struktury populacji według wieku i płci, oznacza długofalowy proces zwiększania się udziału ludności w starszym wieku w całej populacji, kosztem udziału osób młodych. Jest to proces złożony, na który istotny wpływ wywierają trzy inne procesy tj. rozrodczości, umieralności i migracji.

18. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia • Urbanizacja – stanowi długofalowy proces społeczny oznaczający zwiększanie się liczby miast, ich terytoriów oraz liczby osób w nich zamieszkujących. Jest połączony zwykle ze zmniejszaniem się ilości osób zamieszkujących na wsi. • Małżeńskość – to proces tworzenia się i rozpadu związków małżeńskich. Obejmuje wzorce małżeństwa i rozwodu (niekiedy także separacji), tzn. intensywność tych zjawisk, ich zmiany i zróżnicowanie demograficzne np. według wieku i płci.

19. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia • Rozrodczość – jest procesem odtwarzania stanu populacji w wyniku strumienia urodzeń. W konsekwencji rozrodczości przybywa jedynie członków najmłodszej części populacji. • Umieralność – to proces, w wyniku którego na skutek strumienia zgonów następuje ubytek stanu populacji. Ubytek ten zachodzi wśród wszystkich kategorii wiekowych populacji, choć jego skala może być między nimi zróżnicowana.

20. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia • Mobilność terytorialna – oznacza proces przemieszczeń ludności między jednostkami terytorialnymi wewnątrz obszaru zamieszkiwanego przez daną populację lub między terenami zamieszkiwanymi przez tą populację a innymi terenami.

21. Demografia – podstawowe definicje i pojęcia • Reprodukcja ludności – stanowi proces odtwarzania w czasie stanu liczebnego oraz struktury demograficznej populacji. W populacji zamkniętej (w której nie występuje migracja) to reprodukcja stanowi o stanie liczebnym i strukturze populacji.

22. Demografia jako interdyscyplinarna dziedzina nauki Związek demografii z: • socjologią dotyczy badania prawidłowości formowania rodziny i uwarunkowań płodności, badania migracji i skutków urbanizacji, mobilności społecznej ludności itp. • statystyką polega na posługiwaniu się metodami statystycznymi przy pomiarze procesów demograficznych.

23. Demografia jako interdyscyplinarna dziedzina nauki • ekonomią ze względu na zależności rozwoju demograficznego i ekonomicznego oraz ze względu nafakt, że analizy i prognozy demograficzne wykorzystywane są do tworzenia programów rozwoju społeczno-gospodarczego. • psychologią społeczną dotyczą badań społecznych i kulturowych uwarunkowań postaw prokreacyjnych.

24. Demografia jako interdyscyplinarna dziedzina nauki • medycyną, szczególnie w odniesieniu do określania uwarunkowań przeciętnego dalszego trwania życia, w badaniach nad śmiertelnością niemowląt, umieralności według przyczyn zgonów, płodności kobiet itp. • Powiązana jest również z antropologią, etnografią, genetyką, naukami politycznymi, geografią i ekologią.

25. Demografia jako interdyscyplinarna dziedzina nauki

26. Badania demograficzne Przedmiotem badań demograficznych są zjawiska masowe występujące w zbiorowościach ludzi zamieszkujących dane terytorium. Metodologia badań demograficznych jest zbliżona do metodologii wykorzystywanej w badaniach statystycznych.

27. Badania demograficzne W badaniu możemy wyodrębnić następujące etapy: • Zgromadzenie danych statystycznych (w tym przypadku danych ludnościowych) przy wykorzystaniu dostępnych źródeł, • Analiza zgromadzonych danych za pomocą dostępnych metod, • Sformułowanie wniosków płynących z badania, i na ich podstawie możliwych sposobów poprawy sytuacji.

28. Źródła oraz charakterystyka danych ludnościowych Podstawą rzetelnie przeprowadzonych badań jest pełna, wiarygodna i dokładna informacja statystyczna. W demografii wykorzystujemy szereg źródeł danych ludnościowych, możemy do nich zaliczyć: • Spisy ludnościowe, • Bieżącą ewidencję ludności, • Badania pełne lub częściowe (reprezentacyjne).

29. Źródła danych • Spis powszechny – to pełne badanie statystyczne, ustalające stan liczebny i strukturę ludności według określonych cech, w określonym momencie czasu, na określonym terytorium, w drodze bezpośredniego i indywidualnego uzyskania informacji o wszystkich jednostkach podlegających badaniu.

30. Źródła danych • Bieżąca ewidencja ludności opiera się na prawno – administracyjnych obowiązkach obywatela i instytucji państwowych w zakresie rejestrowania zdarzeń demograficznych. • Badanie pełne – polega na zebraniu i wykorzystaniu informacji dotyczących wszystkich jednostek statystycznych badanej zbiorowości.

31. Źródła danych • Badania reprezentacyjne – ograniczają się do wybrania (wytypowania) z góry założonej lub tylko dostępnej części jednostek statystycznych, badanej zbiorowości. • Badanie monograficzne – jest badaniem wybranej (wiodącej lub typowej) indywidualnej jednostki statystycznej, o której sądzimy, że wyniki analizy pozwolą na uogólnienie w stosunku do pozostałych jednostek populacji (czy subpopulacji).

32. Źródła danych • Badania szacunkowe – mają miejsce wówczas, gdy mamy do czynienia z niepełną informacją statystyczną. Wykorzystywane są w tym przypadku statystyczno – ekonometryczne metody uzupełniania brakujących informacji np. w oparciu o analizę tendencji rozwojowej. • Badania anamnestyczne – polegają na uzyskiwaniu subiektywnej informacji o zdarzeniach demograficznych za dłuższy okres w drodze wywiadu lub ankiety.

33. Powszechny spis ludnościowy W zależności od przyjętych założeń możemy wyodrębnić następujące typy spisów ludnościowych: • Imienny spis powszechny – jest pełnym badaniem statystycznym, w którym każdą osobę spisuje się oddzielnie. • Sumaryczny spis powszechny – polega na spisywaniu osób zamieszkujących mieszkanie (lub stanowiących jedno gospodarstwo domowe).

34. Powszechny spis ludnościowy • Spis ewidencyjny – wykorzystuje dane zawarte w bieżącej ewidencji ludności i może wystąpić w postaci ujmującej całą ludność kraju (lub jej część), umieszczoną w rejestrach mieszkańców zameldowaną na pobyt stały lub czasowy. • Spis reprezentacyjny – zwany także mikrospisem jest przeprowadzany między spisami, dotyczy wybranej jednostki administracyjnej kraju

35. Powszechny spis ludnościowy • Spis próbny – poprzedza mniej więcej o dwa lata spis powszechny. Przeprowadzany jest w celu weryfikacji narzędzi badawczych spisu.

36. Zasady spisu powszechnego • Centralizacja – zarządzenie spisu jest decyzją rządu. (Prezes GUS jest jednocześnie Generalnym Komisarzem Spisowym). • Powszechność – dane spisu obejmują wszystkich obywateli kraju. • Bezpośredniość – informacja statystyczna jest uzyskiwana w drodze bezpośredniego, osobistego kontaktu rachmistrza spisowego ze spisywaną osobą.

37. Zasady spisu powszechnego • Imienność – każda osoba zamieszkująca mieszkanie spisywana jest oddzielnie, z imienia, nazwiska oraz badanych cech. • Jednoczesność – badanie przeprowadzone jest w jednym (ściśle określonym momencie) na terenie całego kraju. • Statystyczne ujęcie wyników – wyniki spisów są ujmowane w zestawienia zbiorcze i publikowane zgodnie z ogólnokrajowymi zasadami.

38. Zasady spisu powszechnego • Regularność i komparatywność – zgodnie z zaleceniami ONZ spisy powszechne należy przeprowadzać minimum raz na 10 lat, w terminie umożliwiającym międzynarodową porównywalność wyników. • Obowiązek zachowania tajemnicy spisowej – dane indywidualne (a w szczególności osobowe) nie mogą być wykorzystane do innych celów.

39. Struktura ludności Do podstawowych struktur demograficznych zaliczamy: • Strukturę ludności według płci i wieku, • Strukturę ludności według stanu cywilnego i rodzinnego, • Strukturę zawodową ludności.

40. Struktura według płci i wieku Struktura ta stanowi podstawę wszelkich analiz demograficznych. Znajomość występujących w niej tendencji pozwala na ocenę potencjału demograficznego obszarów, których dotyczy, a także tendencji rozwojowych. Najbardziej znanym, graficznym przedstawieniem struktury według płci i wieku jest piramida wieku

41. Struktura według płci i wieku Wyróżniamy następujące trzy struktury modelowe: • Strukturę progresywną – cechą charakterystyczną tej struktury jest jej klasyczny kształt piramidy, której szeroka podstawa informuje o licznych rocznikach dzieci i młodzieży (duża liczebność najmłodszych kohort). Tego typy struktury są charakterystyczne dla eksplozji demograficznych.

42. Struktura progresywna

43. Struktura według płci i wieku • Strukturę zastojową – obrazuje ona sytuację wymieralności pokoleń. Zbliżone są pod względem wartości wskaźnik urodzeń i zgonów, co przesądza o zerowym przyroście naturalnym i tendencji do starzenia się populacji.

44. Struktura zastojowa

45. Struktura według płci i wieku • Strukturę regresywną – obrazuje typ ludności starej oraz zawiera w sobie niebezpieczeństwo wystąpienia zjawiska depopulacji

46. Struktura regresywna

47. Struktury modelowe

48. Struktura według płci Do podstawowych miar wykorzystywanych do badania struktury ludności według płci należą: • Współczynnik feminizacji: • Ogólny I typu – określa stosunek liczby kobiet w danym okresie do ogólnej liczby ludności, • Ogólny II typu – określa stosunek liczby kobiet w danym okresie do liczby mężczyzn w tym okresie.

49. Struktura według płci • Współczynnik maskulinizacji: • Ogólny I typu – określa stosunek liczby mężczyzn w danym okresie do ogólnej liczby ludności, • Ogólny II typu – określa stosunek liczby mężczyzn w danym okresie do liczby kobiet w tym okresie. • Niekiedy określa się te współczynniki według grup wieku.

50. Ekstremalne wskaźniki feminizacji Polska – 107,1 Dane za 2010r.