EĞİTİMİN EKONOMİK TEMELLERİ

1. EĞİTİMİN EKONOMİK TEMELLERİ

2. Eğitimin Ekonomik Temelleri Ekonomi kökeni Yunanca’ da ki “oikia”(ev) ve “nomos” (kural) kelimelerine dayanır. Ev yönetimi anlamına gelir. Ekonomi yerine Arapça’ dan gelen iktisat kelimesi de kullanılmaktadır.

3. Ekonomiye ilişkin çeşitli tanımlar: Ekonomi (veya politik ekonomi), parayla ilgili olsun yada olmasın, kişiler arasındaki değişim (mübadele) işlemlerinin incelenmesidir. Ekonomi, halkın günlük faaliyetlerini, gelir kazanmasını ve yaşamını sürdürmesini inceleyen bir bilim dalıdır. Sahip olunan kıt kaynakların birbirinin seçeneği veya karşıtı olan ihtiyaçlar arasındaki dağılımdan en rasyonel şekilde yararlanma çabasına yönelik toplumsal olayların değişmez kurallarını araştıran bir bilim dalıdır. Eğitim Bilimine Giriş

4. Ekonominin ilgili olduğu kavramlar: İhtiyaç, bireylerde karşılanmadığında sıkıntı, acı ve üzüntü yaratan her tür durumdur. Üretim, sınırsız ihtiyaçların karşılanmasında sınırlı olan mallarınçoğaltılması, kullanılacak zamana kadar korunması ve kullanılacak yere kadar taşınmasıdır. Gelir, en genel anlamıyla belli bir dönemde yaratılan mal ve hizmetler toplamı olarak tanımlanabilir. Kira, ücret, kar ve faiz başlıca gelir türleridir. Harcama, ihtiyaçların karşılanması amacıyla mal ve hizmetlerin kullanılmasıdır.

5. Eğitim- Ekonomi arasındaki ilişki Eğitim, ekonominin ihtiyaç duyduğu insan gücünü yetiştirir (üretime katkısı) Eğitim hizmetinin yürütülmesinin ve hizmetten yararlanmanın belli bir maliyeti vardır (eğitim maliyeti), Eğitime yapılan harcamalar (makro-mikro) Kısa dönemde tüketim özelliği taşır, Uzun dönemde yatırım özelliği taşır, Eğitimin gelir yaratmaetkisi vardır, Bireysel (mikro) düzeyde, Toplumsal (makro) düzeyde, Eğitim Bilimine Giriş Dersi

6. Eğitim- Ekonomi arasındaki ilişki • Eğitim arzının ekonomiyle ilişkisi mevcuttur, • Eğitim talebinin ekonomiyle ilişkisi vardır, • Eğitim-verimlilik arasında ilişki vardır, • Eğitim hizmetinin mal olma özelliği vardır, • Eğitim-finansman açısından ilişki vardır.

7. Eğitim- Ekonomi arasındaki ilişki Ortaöğretim ve yüksek öğretim de içine alındığında bireyler ortalama 18-24 yaşlarında mesleki becerilere sahip olarak ekonomik hayata katılmaktadır. Türkiye’de ortalama insan ömrünün 72 yıl olduğu düşünüldüğünde insanın ömrünün yaklaşıküçte biri eğitim- öğretim almakla geçmektedir. Bu süre, sadece bireysel anlamda değil aynı zamanda toplumsal olarak da büyük maddi kaynaklar gerektirmektedir. Bu bağlamda bir insana yapılan yatırım uzun vadede ekonomik gelire ve üretime dönüşmektedir.

8. Eğitim- Ekonomi arasındaki ilişki Ülkemizde bir insan aldığı eğitimden sonra üretime ve ekonomiye yaklaşık 25 yıl katkıda bulunabilmektedir. Alınan eğitim süresi ile üretim süresini kıyasladığımızda bire bir denk gelecek orandadır. İnsana yapılan bu denli büyük bir yatırımın doğal olarak ekonomiye büyük girdiler sağlaması amaçlanmaktadır.

9. Eğitim- Ekonomi arasındaki ilişki • İnsana yapılan yatırım sadece eğitimden oluşmamaktadır. • Sağlık ve beslenme • İnsan kaynağından gerektiği şekilde yararlanmak için bu üç alana yapılan harcamaların dengeli bir şekilde dağıtılması gerekmektedir. • Ancak, şunu da unutmamak gerekir ki,  insana yatırımın temelini eğitim harcamaları oluşturmaktadır.

10. Eğitim- Ekonomi arasındaki ilişki • Eğitim harcamaları ile eğitime ilişkin toplumsal talebin karşılanması ve ekonomik büyümenin veya gelişmenin hızlanması sağlanmaktadır. • Eğitim düzeyi arttıkça toplam üretim düzeyinin de arttığı bilinen bir olgudur. • Eğitime yapılan her ek lira harcamanın milli geliri de artıracağı ifade edilebilir.

11. Eğitimin Bireysel ve Toplumsal Faydaları • İçinde bulunduğumuz yüzyılda yollar artık Roma’ya değil eğitime çıkmaktadır!. • Küreselleşmeden dolayı ekonomik hayatta karşılaşılacak sorunlarla baş etmek için daha donanımlı ve bilgiye sahip olunması gerekmektedir. • Bir başka ifade ile bilgiye yön veren bireylerin yetiştirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır.

12. Eğitimin Bireysel ve Toplumsal Faydaları Alınan eğitimle insanlar sadece bilgi öğrenmemekte, aynı zamanda küresel dünyada kendi ekonomik koşullarını oluşturmaktadır. Bireysel iyileştirme çabaları toplumun ve ülkenin de ekonomik kalkınmışlığını etkilemekte ve artırmaktadır. Üretken bireylerin ürettikleri yeni bilgi, teknoloji, ürün veya toplumsal davranışlarda kullanılmaya uygun yeni değer yargıları arttıkça ekonomik kalkınma da hızlanmaktadır.

13. Eğitim ve Küreselleşme Günümüzde giderek artan küresel rekabet karşısında organizasyonların; başarılı olma ve varlıklarını sürdürebilmek amacıyla nitelikli insan gücü sağlama bakımından birçok yeni yönetim, yöntem ve tekniklerine yöneldikleri görülmektedir.

14. ÇİN (Made in China) Örneği Çin, ülke içinde eğitim ve yatırım faaliyetlerine ağırlık vermekle birlikte aynı zamanda yurt dışındaki eğitimli genç nüfusunu da ülkeye hizmet etmek üzere geri çağırmaktadır. Çin, geçmişte her yıl yaklaşık 1000 kişiyi Amerika, İngiltere, Almanya gibi ekonomik gelişmesini tamamlamış ülkelere eğitim almak üzere göndermiş ve eğitimlerini tamamlayanların gittikleri bu ülkelerde kalmalarını istemiştir. Gittikleri ülkelere yerleşen bu insanlar ülkenin ileri gelen kurum ve kuruluşlarında çalışmaya başlayarak oradaki teknolojiye ve bilgiye sahip olmuşlardır.

15. ÇİN Çin geriye çağırdığı bu eğitilmiş nitelikli kadrolarına bağlı olarak uluslar arası rekabette yaptığı çıkışla kalkınmada, artan nüfusuna inat birçok gelişmiş ülkeyi bile geride bırakabilecek bir ekonomik gücü yakalamıştır. Evimizin ve işyerimizin her tarafı bu Çinli insanlar tarafından kurulan fabrikalarda üretilen ürünlerle dolup taşmaktadır. Bu durum eğitime yapılan harcamanın ileri dönemlerde ne gibi toplumsal faydaya dönüştüğüne güzel bir örnektir.

16. Küreselleşme Kavramı • Küreselleşme=Global Köy • Ulaşım ve iletişimdeki gelişmeler sonucu dünyanın küçülmesi • Küreselleşme, kısaca dünya çapındaki ilişkilerin yoğunlaşması olarak tanımlanabilir. • Küreselleşme, her alanda mesafenin daha az önemli hale gelerek, siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda dünyanın daha çok bütünleşmesidir (Bozkurt, 2003).

17. Küreselleşme Küreselleşme sadece para ve malların dolaşımından ibaret değildir. Aynı zamanda, zaman ve mekân kavramlarının eski anlamını yitirmesi, sınırların ortadan kaybolmaya başlaması ve yeryüzündeki tüm insanların ve ülkelerin karşılıklı bağımlılığının artmasıdır. Küreselleşmenin en belirgin faydaları, sürdürülebilir ekonomik kalkınma ve daha hızlı büyüme, yükselen yaşam standartları ve yeni fırsatlar ile teknolojik ilerleme ve bilginin daha hızlı yayılması olarak sayılabilir (Öztürk, 2003).

18. Küreselleşmenin Eğitime Etkileri Küreselleşmenin en önemli etkisi eğitim sistemlerinde yol açtığı değişimlerdir. Eğitimin küreselleşmesi denilince genellikle eğitim yöntem, süreç ve yönetiminde gelişmiş ülkelerle bütünleşme akla gelmektedir. Eğitim, sadece küreselleşmeye uyum ya da entegre sorunu için değil, aynı zamanda küreselleşmenin yarattığı sorunları aşmak için bir araçtır.

19. KÜRESELLEŞMENİN EĞİTİME ETKİLERİ Eğitim toplumların ve bireylerin, küreselleşmenin doğuracağı muhtemel sonuçlara karşılık önlem alabilecek ve değişimlerden yarar sağlayabilecek özellikte olmalarına imkân sağlamalıdır. Dolayısıyla eğitim kurumları yapacakları fizibilite analizleri ile olası gelişme ve değişmeleri önceden sezinleyip bunlara ayak uydurmasını bilen bireylerin yetiştirilmesini amaçlamalıdırlar.

20. Küreselleşme ve Değişim Değişimler, ülkeleri ve toplumları gelişmiş ya da daha fazla küreselleşmiş ülkelere entegre etmek veya o ülkelerin güdümüne sokmak için yeterli gerekçeler oluşturamaz. Bunun yanında eğitim programlarını geliştirmede, yeni eğitim uygulamalarını öngören modeller geliştirmede gelişmiş ülkelerden yararlanmak da gözden kaçırılmamalıdır.

21. Küreselleşme ve Değişim Hayat boyu Öğrenme Programı içerisinde yer alan ‘Sokrates’, ‘Erasmus’, ‘Leonardo’, ‘Comenius’, ‘Grundtvig’ öğrenci/öğretmen değişimi projeleri ve Gençlik Programları içerisinde yer alan Eylem 1-2 programları ve Eylem 3-4-5 programları bu entegrasyonun örneklerindendir. Bu programlar eğitimin küreselleştiğinin ve bilgi ve birey akışının artık sınırlardan bağımsız olduğunun göstergesidir.

22. Küreselleşme ve Eğitimde Yeni Şekillenmeler Küreselleşmenin gerektirdiği insan tipi: Küreselleşme ile birlikte insan tipi değişmiş ve bilgiyi kullanan insan ön plana çıkmıştır. Dünyanın tek pazar haline gelmesi ve bilginin maliyetinin düşmesi ile herkes ona kolayca ulaşmaktadır. Bilgiye sahip olma değil onun yorumlanması bir beceri haline gelmiştir. Bu durum insanın bağımsız bir birey olma gerekliliğini her dönemden daha çok ön plana çıkarmaktadır. Geleceğin toplum yapılarında sorun çözen, araştıran ve yorumlayan güçlü bireyler aranmaktadır.

23. Küreselleşme sürecinde öğretmenler: Küreselleşme sürecinde öğretmenler bu nitelikteki bireyi yetiştirmede yetkin ve bu özelliklere paralel donanımlarla yüklü olmalıdırlar. Değişik kültürel ve sosyal ortamlardan gelen öğrencilerin yaşamlarına duyarlılık gösteren, eğitimin sürekliliğine, yani yaşam boyu eğitim olgusuna inanan, işbirliğine ve grupla çalışmaya yatkın ve öğrenmeyi derin kişisel bir etkinlik olarak gören bireylerin yetiştirilmesini sağlayacak modellerin uygulanmasında öğretmenlere büyük görevler düşmektedir.

24. Küreselleşme ve Eğitimde Yeni Şekillenmeler b) Eğitim sistemlerinin yapılarındaki değişmeler: Küreselleşme ile birlikte eğitim tüm dünyada ileri yaş gruplarına doğru uzamakta ve yaşam boyu sürmektedir. Bireylerin hızla değişen bilgi toplumuna katılımı, yeni bilgi, beceri, yaşam boyu öğrenme isteği eğitim sistemlerini yeniden yapılandırmaktadır. Ülkemizde bundan yaklaşık 30 yıl önce üniversiteye gidebilmek için belli yaş aralığı ve özel şartlar aranırken günümüzde orta ve ileri yaştaki insanların da artık üniversiteye gidebilir olduklarını görüyoruz. Sürekli öğrenme, ülke kurum ve kuruluşları için rekabette avantaj sağlamakla birlikte toplumda refah ve ekonomik artışı da beraberinde getirmektedir.

25. Küreselleşme ve Eğitimde Yeni Şekillenmeler c) Eğitim yöntemlerindeki değişmeler: Öğrenmeyi bilmek, öğrenmeyi öğrenmek, bireysel olarak öğrenmek, takım halinde ve örgüt olarak öğrenmek eğitimin başlıca öğeleri olarak kabul edilmektedir. UNESCO Eğitim Komisyonu bunlara “birlikte öğrenmek” ilkesini de eklemiştir. Eğitimde küreselleşmede dört ilkeden bahsedilmektedir. Bu ilkeler; öğrenmeyi bilmek, öğrenmeyi öğrenmek, bireysel öğrenmek ve birlikte yaşamayı öğrenmektir.

26. Eğitim ve Kalkınma Kalkınma,bir ekonomide halkın değer yargıları, dünya görüşü ile tüketim ve davranış kalıplarındaki değişmeleri içeren toplumsal ve kurumsal yapıda dönüşmeye yol açan büyüme olarak tanımlanmaktadır. Kalkınma ile para, ekonomik durum, ekonomiye ilişkin değişkenler ve ülkenin zenginliği ifade edilmektedir. Kalkınmışlık durumunda genellikle kişi başına düşen gelir,”GSMH” ölçütleri dikkate alınmalıdır. Kalkınma kavramı, toplumsal, kültürel, siyasal, eğitsel ve ekonomik içeriklidir. Kalkınma ulusun gelişiminin o ülkenin yurttaşları arasında dengeli dağıtılmasına olanak sağlar. GSMH (Gayri Safi Milli Hasıla), bir ülke vatandaşlarının veri bir yıl için ürettikleri toplam mal ve hizmetlerin, belli bir para birimi karşılığındaki değerinin toplamıdır. Eğitim Bilimine Giriş Dersi

27. Kalkınmakta olan ülkelerde… Kişi başına milli gelir düşüktür. Tasarruf ve yatırımlar düşüktür. Sermaye birikimi yetersizdir. Hızlı nüfus artışı vardır. Ortalama insan ömrü kısa ve çocuk ölüm oranı yüksektir. Okur yazar olmayanların toplam nüfusa oranı fazladır. Dengesiz gelir dağılımı, işsizlik, gecekondulaşma, teknolojik yeniliklere uyum sağlayamama, beyin göçü, yetersiz bir fiyat ve vergi politikası vardır. Eğitim Bilimine Giriş Dersi

28. Kalkınmış ülkeler… Kişi özgürlüğüne, sosyal güvencelere, sosyal adalete ağırlık veren demokratik yöntemlerle yönetilirler. Eğitim Bilimine Giriş Dersi

29. Eğitim-Kalkınma İlişkisi • Dünya Bankasının 2001 yılında yayımladığı Dünya Kalkınma Raporu’na göre dünyada 2.8 milyar insan günde iki dolardan daha az bir gelirle hayatını sürdürmektedir. • Son yüzyılda insanların durumu, geçmişe kıyasla iyileşmiş olmasına ve küresel zenginlik, küresel bağlantılar ve teknolojik imkânlar bu kadar büyük olmasına rağmen dünyada yoksulluk devam etmektedir. • Ülkelerin kendi içindeki yoksulluk oranları arasında da genellikle büyük farklılıklar bulunmaktadır.

30. Eğitim-Kalkınma İlişkisi • Ülkelerin kendi içindeki yoksulluk oranları arasında da genellikle büyük farklılıklar bulunmaktadır: • Latin Amerika’da, okullaşma oranı yerli gruplarda yerli olmayan gruplara göre oldukça düşüktür. • Güney Asya’da, kadınlar erkeklerin aldıkları eğitim süresinin yarısı kadar eğitim alırlarken, erkek öğrenciler kız öğrencilere oranla 1,5 kat daha fazla oranda ortaokullara kaydolmaktadırlar. • Küreselleşme ile bu uçurumlar ve yoksulluk daha da artmakla birlikte bu durum ülkeler arasında olduğu kadar ülkeler içinde de meydana gelmiştir.

31. Ülkemizde Eğitim-Kalkınma TÜİK kurumunun 2008 verilerine baktığımızda ülkemizde ilköğretimde okullaşma oranı toplamda %96,49’dur. Bu oran erkek çocuklarda %96,99, kız çocuklarında ise %95,97’dir. Rakamlar ilköğretim çağındaki çocukların tamamına yakınının okula gittiğini, yaklaşık %3-4’ünün ise temel eğitim alamadığını göstermektedir. Ülkemizde ilköğretimin zorunlu olduğunu düşündüğümüzde bu çocukların okula gidememelerinde ekonomik özelliklerin en başta geldiğini rahatlıkla söyleyebiliriz.

33. Eğitim-Kalkınma Ülkemizde kişi başına düşen GSMH her ne kadar artış gösterse de elde edilen rakamlar gelişmiş ülkelerin oldukça altındadır ve kalkınma süreci ve çabası içerisinde olan bir ülkeyi referans göstermektedir.

34. Eğitim ve Kalkınma Ülkelerin kalkınamamalarının asıl nedeni nüfusun eğitim düzeyinin çok düşük olmasına bağlanabilir. Yeterli sermayesi olan bir ülke fabrika kurabilir, baraj yaptırabilir. Fakat fabrikayı çalıştıracak, işletecek ve elde edilen ürünü pazarlayacak olan insanın olmaması kalkınma adına hiçbir anlam ifade etmez.

35. Japonya Örneği Eğitim kalkınma ilişkisine Japonya anlamlı bir örnektir. Japonya’da 1960’ta kişi başına düşen ulusal gelir dünya ortalamasında iken, 1990 yılında bu oran dünya ortalamasının yaklaşık %120 üstüne çıkmıştır.

36. Kadınların Eğitiminin Kalkınmada Önemi Özellikle, kalkınamamış ve kalkınmakta olan ülkelerde kadınların okullaşma oranlarının erkeklerden daha düşük olduğu bilinmektedir. UNICEF ve TÜİK’in açıkladığı istatistiklere göre Türkiye’de okur-yazarlık oranı erkeklerde %96,70 iken kadınlarda %86,91 düzeyine çıkmıştır.

37. Kadınların Eğitiminin Kalkınmada Önemi Birleşmiş Milletlerin 2000 yılı verilerine göre 15-24 yaşları arasındaki erkeklerde okumaz-yazmazlık oranı % 3.4 iken kadınlarda % 11.6 gibi yüksek bir orandadır. Bir başka veriye göre ise 25 yaş ve üstündeki erkeklerin okur yazar olamama oranı %13.1 iken kadınlarda % 40.6 gibi yüksek bir düzeyde olmaktadır.

38. Kadınların Eğitiminin Kalkınmada Önemi Uzmanlar bu duruma dikkati çekerek ülkelerin kalkınmasının, o ülkede kolektif olarak tüm bireylerin eğitilmesi ile gerçekleştirilebileceğini belirtmektedirler. Kadının düşük eğitim düzeyine sahip olması ekonomik kalkınmayı ve toplumsal dengeyi olumsuz yönde etkilemektedir.

39. Dünya Bankası araştırması… Bu araştırmada annelerin eğitim düzeyinin, bir ulusun geleceği olan çocukları üzerindeki etkileri dört açıdan sınıflandırılmıştır. Bunlar; sağlık, beslenme, doğurganlık ve eğitim düzeyidir.

40. Dünya Bankası araştırması… Refah düzeyi düşük olmasına rağmen eğitim düzeyi yüksek olan annelerin çocuklarının ölüm oranları oldukça düşük bulunmuştur. Annenin eğitim düzeyi ile çocukların beslenmeleri arasında doğru orantı olurken annelerin doğurganlıkları da daha bilinçli olmaktadır. Çalışmada ayrıca annesi eğitim alan ve okula giden çocukların okulda daha iyi performans ve okul başarısı gösterdiği ortaya koyulmuştur (Dünya Bankası Raporu, 1994).

41. Eğitimin Finansmanı ve Maliyeti • Ülkemizdeki genç nüfus sayısı yaklaşık 25 milyondur. Bu nüfus hem devlet okullarında hem de özel okullar da eğitim-öğretime devam etmektedir. • Ortaöğretimi bitiren 2.75 milyon öğrenci 2009/2010 döneminde devlete bağlı 95 resmi üniversitede ve 51 vakıf üniversitesinde yüksek öğretimlerine devam etmektedir.

42. Eğitimin Finansmanı ve Maliyeti Ülkemizdeki okullaşma oranı ilköğretimde 2002/2003 döneminde %91 iken, 2008/2009 döneminde bu oran yaklaşık 34 bin okulla %96,5 olmuştur. Ortaöğretimde okullaşma oranı 2002/2003 döneminde %50,6 olurken; 2008/2009 döneminde ise 8300 okulla %58,5'e yükselmiştir. Yükseköğrenimdeki öğrenci sayısına baktığımızda 2002/2003 döneminde öğrencilerin oranı %14,7 olarak ölçülürken 2008/2009 döneminde bu oran %27,7'ye çıkmıştır.

43. Eğitimin Finansmanı ve Maliyeti Bunun yanında yaklaşık 800 bin öğretmen ve 100 bin yükseköğretim personeli ile de eğitim-öğretim faaliyetleri yürütülmektedir. Bu rakamlar ülkemiz eğitim sisteminin ne denli büyük bir yapıya ve yatırıma sahip olduğunu göstermektedir. Tüm bunların yönetimi, kontrolü ve eğitim-öğretimlerinin dışında eğitim ortamlarının fiziki olarak inşa edilmeleri ve kullanıma hazır hale getirilmeleri için de bir o kadar büyük maddi kaynaklara ihtiyaç duyulmaktadır.

44. Eğitim Harcamaları… Eğitim harcamaları 2008/2009 döneminde yaklaşık 20 Milyar TL olurken bu rakam GSMH’nın %7.26’sına denk gelmektedir (TÜİK, 2009).

45. Eğitimle ilgili bazı veriler:

47. Öğretmen başına düşen öğrenci sayısı

48. Bu rakamlara ulaşılabilmesi için… Eğitimin finansmanının çok iyi planlanması ve maddi kaynakların arttırılması gerekmektedir. İkili öğretimden normal öğretime geçilmesi, Meslekî-teknik eğitimin orta öğretim içindeki payının yükseltilmesi, Altyapı gereksiniminin tamamlanması Teknoloji destekli eğitimin yaygınlaştırılması ve AR-GE çalışmalarının yoğunlaştırılması gereklilik arz etmektedir.

49. Eğitimin finansman kaynakları: Konsolide bütçeden (Genel ve Katma bütçenin birleştirilmesi ve bundan hazine yardımları ile devlet katkısının düşülmesi yoluyla bulunan bütçedir ) ayrılan kaynaklar; Eğitime katkı payı (ilköğretim, 4306 sayılı Yasa gereğince), Öğrenci katkı payı (yüksek öğretim, 2547 sayılı Yasa gereğince), Çıraklık ve Meslekî-Teknik Eğitimi Geliştirme ve Yaygınlaştırma Fonundan ayrılan kaynaklar (3308 sayılı Yasa gereğince), Döner sermaye işletmelerinden sağlanan gelirler, Dernek gelirleri (okul yaptırma, onarım ve öğrenci koruma dernekleri vb), İl özel idareleri bütçesinden ayrılan kaynaklar, Halk (kişi ve kuruluşlar) katkıları-bağışlar, Dış ülke ve kuruluşlardan sağlanan krediler, burslar ve bağışlar, Vakıf ve fonların sağladığı maddi destekler.

50. Eğitim Maliyeti: Bir öğrencinin ilköğretimden, hatta okul öncesinden üniversiteden mezun oluncaya kadar ki devlete maliyeti anlaşılmaktadır. Bireysel anlamda düşünüldüğünde okul öncesi eğitimden faydalanmamış ve dört yıllık lisans eğitimi almış bir öğrencinin bugün eğitim-öğretim ile ilgili devlete en az 16 yıllık (12 yıl ilköğretim ve ortaöğretim, 4 yıl üniversite) bir maliyetinin olduğu bir gerçektir. Ülkemizdeki öğrenci sayısının kalabalıklığı düşünüldüğünde toplam maliyetin ne kadar büyük olacağını anlamak zor değildir.