XBRL Bilanço ve Gelir Tablosu Analizi ve Semantik Web’e Uyarlanması

XBRL Bilanço ve Gelir Tablosu Analizi ve Semantik Web’e Uyarlanması Yrd Doç Erdal KILIÇÖğr Gör Ömer SEVİNÇ İnet-tr 11

Sunum Planı • Giriş • XBRL • Analiz Uygulaması • Semantik Web • Önceki Çalışmalar • Rdf’ye dönüşüm • Değerlendirme ve Sonuçlar İnet-tr 11

Giriş • Dünyada sermaye piyasalarında web üzerinde trilyonlarca dolar değerinde işlem yapılmaktadır. • Word, Excel , Pdf ve HTML gibi formatlarda veriler yazılımlar vasıtasıyla işlenmekte ve gelecekte kullanılmak üzere çeşitli biçimlerde kodlanarak saklanmaktadır. • Verilerin Internet üzerinden transferinde kullanılan standart ve sabit bir yöntemin olmayışı bu elektronik araçların etkinliğini azaltmaktadır • Bu sorun finansal bilgilerin raporlanmasını sağlayan, XBRL (Extensible Business Reporting Language, Genişletilebilir Finansal Raporlama Dili) ile çözümlenmektedir. İnet-tr 11

XBRL • XBRL, Finansal verilerin tanımlanması, raporlanması, analiz edilmesi ve internet üzerinden yayınlanması için kullanılan, XML (Genişletilebilir İşaretleme Dili, Extensible Markup Language) tabanlı, açık kodlu, uluslararası standardizasyonu sağlayan bir dildir. • XBRL’in arkasındaki fikir basittir. Finansal bilgilerin bir metin bloğu olarak -internet üzerinden veya basılı olarak- yayınlanması yerine, verilerin her biri için bir kimlik etiketi sağlanarak bilgisayarın okuyabileceği bir formatta yayınlanması sağlanır. Örneğin, şirketin “Net Kar”ı benzersiz bir etikete sahip olur. İnet-tr 11

Kaynak E Fonksiyon Z Finansal Raporların Sunulması ve Tedariki Sorunu Kaynak A Fonksiyon V Kaynak B Fonksiyon W Kaynak C Fonksiyon X Kaynak D Fonksiyon Y İnet-tr 11

XBRL Çözümü XBRL Kaynak A Fonksiyon V Kaynak B Fonksiyon W Kaynak C Fonksiyon X Kaynak D Fonksiyon Y Kaynak E Fonksiyon Z İnet-tr 11

XBRL • XBRL’yi oluşturan 3 temel yapıtaşı vardır. Bunlar spesifikasyon, taksonomi ve örnek dokümanlardır. • Spesifikasyon: XBRL uyumlu belgelerin oluşturulmasını belirleyen kurallardır. Bir dilin gramerine benzetilebilir. • Taksonomi: Dokümanların içeriğini tanımlayan XML şemalarıdır. Belirli bir konu ile ilgili sözlüğü tanımlar. XBRL taksonomileri ise finansal olaylar için bir sözlük ve sınıflandırma sistemidir. • Örnek dokümanlar: XBRL spesifikasyonu ve taksonomisi tarafından desteklenen, belirli bir işletmeye ait bilgilerden oluşan XBRL formatındaki dokümanı ifade eder. ÖRNEK DOKÜMANLAR TAKSONOMİLER XBRL Spesifikasyonu GL IFRS İşlemler Gelir Tablosu Bilanço İnet-tr 11

XBRL • Taksonomiye dayanılarak örnek doküman oluşturmak için yardımcı programlar mevcut Altova, Dragon Tag vb. • Dragon Tag ile Dr. Hakan Erkuş’un hazırlamış olduğu taksonomi baz alınarak örnek dokümanlar elde edilmiştir. • Örnek dokümanlar XML formatında olup işletmeye ait finansal bilgileri tutmaktadır. Bilanço.xml • XBRL dokümanları içerisindeki verilere ulaşmak için XPath kullanılabilir ve herhangi bir Script dil kullanılarak elde edilen veriler üzerinde işlem yapılarak analiz sonuçları elde edilebilir. İnet-tr 11

XBRL Dokümanlar • <element id="Tr_Bilanco_VARLIKLAR" name="VARLIKLAR" substitutionGroup="xbrli:item" type="xbrli:monetaryItemType" xbrli:balance="debit" xbrli:periodType="instant"/> • <Tr_Bilanco:AlacakSenetlericontextRef="TwelveMonthsEnded_31Dec2009" unitRef="TRY" decimals="0"> 130000</Tr_Bilanco:AlacakSenetleri> <Tr_Bilanco:AlacakSenetleriReeskontu contextRef="TwelveMonthsEnded_31Dec2009" unitRef="TRY"decimals="0"> 10000</Tr_Bilanco:AlacakSenetleriReeskontu> İnet-tr 11

XBRL XML Örnek Doküman XBRL XML Örnek Doküman XBRL XML Örnek Doküman XBRL XML Örnek Doküman XBRL XML Örnek Doküman XBRL XML Örnek Doküman RDF/XML RDF/XML RDF/XML RDF/XML RDF/XML RDF/XML RDF Üçlüleri RDF Üçlüleri RDF Üçlüleri RDF Üçlüleri RDF Üçlüleri RDF Üçlüleri XPath PHP XPath PHP XPath PHP XPath PHP XPath PHP XPath PHP SparQL SparQL SparQL SparQL SparQL SparQL Analiz Sonuçları Analiz Sonuçları Analiz Sonuçları Analiz Sonuçları Analiz Sonuçları Analiz Sonuçları Analiz Sonuçları Analiz Sonuçları Analiz Sonuçları Analiz Sonuçları Analiz Sonuçları Analiz Sonuçları Uygulama Grafiği İnet-tr 11

Uygulama • XBRL örnek dokümanlarını analiz ederek Türk muhasebe sisteminde çok kullanılan oranları hesaplayıp ilgili firma için belirleyici olacak bilgilerin web ortamında görüntülendiği bir programın olmaması bizi bu çalışmaya yönlendirdi. Cari Oran= (Dönen Varlıklar)/(Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar) Asit Test Oranı = (Dönen Varlıklar - Stoklar)/(Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar) • PHP ve Xpath kullanılarak gerekli veriler XBRL dokümanları üzerinden elde edilerek oranlar uygulanmış ve sonuçlar web sayfası üzerinden görüntülenmiştir. Uygulama dosyası İnet-tr 11

Uygulama $g = $xmlDoc2->documentElement; foreach ($x->childNodes AS $item) { // print $item->nodeName . " = " . $item->nodeValue . "<br />"; if($item->nodeName == 'Tr_Bilanco:DONENVARLIKLAR') { $donvar = $item->nodeName; $donvar_dg = $item->nodeValue; } else if($item->nodeName == 'Tr_Bilanco:KISAVADELIYABANCIKAYNAKLAR') { $kvyk = $item->nodeName; $kvyk_dg = $item->nodeValue; $carorn = $donvar_dg / $kvyk_dg ; $asitorn = ($donvar_dg - $stok_dg)/ $kvyk_dg ; echo '<br/><br/> <table id="tblorn" border="1" cellspacing="0" cellpadding="2">' ; echo '<caption class="baslik1"> ELDE EDİLEN ORANLAR</caption>'; İnet-tr 11

Uygulama Bilanço ve Gelir Tablosu Yükleme Ekranı Analiz Sonuçları İnet-tr 11

Anlamsal Web Nedir? • Anlamsal web kavramı, bugünkü web’in temelini oluşturan URI, HTTP ve HTML gibi yapılarını tasarlayan ve bulan kişi olan TimBerners-Lee tarafından öne sürülmüş ve mevcut web ortamının geliştirilerek tam potansiyel kullanımı için web’in gelecek adımı olarak düşünülmektedir • Anlamsal web yeni ve ayrı bir web olmayıp, bilgilere iyi tanımlanmış anlamların verildiği, bilgisayarların ve insanların birlikte çalışmalarına imkan veren bugünkü web’in bir uzantısıdır. - T. Berners-Lee, J. Hendler, O. Lassila • Anlamsal web’teki temel amaç iyi tanımlanmış ve bağlantılandırılmış olan bilgilerin web ortamında kolay bir şekilde bilgisayarca-okunabilir ve bilgisayarca-anlaşılabilir olmasını sağlayacak standartların ve teknolojilerin geliştirilmesidir. İnet-tr 11

Anlamsal Web de Kaynak Yapısı Anlamsal web’te bilgiler ve bilgiler arasındaki ilişkiler tanımlıdır. Anlamsal Web Bugünkü Web İnet-tr 11

Anlamsal Web Mimarisi • Tim Berners-Lee’nin önerdiği Anlamsal Web Katmanları İnet-tr 11

Anlamsal Web Uygulama Altyapısı • Bir anlamsal web uygulaması ilgili sektörde kullanılacak bir ontolojinin geliştirilmesi ile başlar. İnet-tr 11

Finans & Semantik Web • Semantik web ile finansal raporlar Internet ortamında bilgisayarlar tarafından anlaşılan, paylaşılan, sorgulanan, analizleri otomatik olarak yapılan, anlık durum göstergeleri ile yol belirleyici sonuçlar üretebilen bir hale getirilebilir. • Bunun bir yöntemi finans raporlama sistemi için gerekli olan yapıları Semantik Web araçları ile tanımlamak olabilir. • İkincisi ise mevcut sistemde hali hazırda bulunan XSD, XBRL yapılarının RDFS, RDF üçlüleri gibi semantik web araçlarına çevirmek olabilir. • Biz ikinci yöntemin kullanılabileceğini doğrudan örnek dosya üzerinden dönüşüm uygulayarak kısmen de olsa gösterdik. İnet-tr 11

Semantik Web Teknolojileri • RDF (Resource Description Framework – Kaynak Tanım Çerçevesi) bir veri modelidir. • Bu model web ortamındaki nesnelerin (kaynakların), kaynak özelliklerinin ve özellik değerlerinin tanımlanması fikrine dayanır. • RDF ifadelerinde yer alan nesne, özellik, değer üçlüleri RDF’in temelini oluşturur. • RDF ile web üzerindeki kaynaklar web ajanları ile anlaşılabilir hale gelecektir. İnet-tr 11

RDF • Nesne, özellik, değer terimleri RDF’te özne (subject), yüklem (predicate), nesne (object) olarak adlandırılır. www.omersevinc.tk/index.html http://purl.org/dc/elements/1.1/creator www.vkmyo.edu/oggorno/103 Özne URIref: http://www.omersevinc.tk/index.html Yüklem URIref: http://purl.org/dc/elements/1.1/creator Nesne URIref: http://www.vkmyo.edu/ogrgorno/103 İnet-tr 11

RDF • RDF ifadeleri özne, yüklem ve nesne üçlüleri olarak ta gösterilebilir. “Notation3” olarak adlandırılan üçlü gösterimin anlaşılması kolaydır. • Üçlü RDF gösteriminde her bir satır özne, yüklem ve nesne üçlülerini içerir. orn:index.html dc:creator ornpers:103 . orn:index.html ornterim:creation-date “May20, 2011" . orn:index.html ornterim:language “Türkçe" . orn: http://www.ornek.com/ ornterim: http:// www.ornek.com /terimler/ ornpers: http:// www.ornek.com /personelno/ İnet-tr 11

RDF/XML <?xml version="1.0"?> <rdf:RDF xmlns:rdf="http://www.w3.org/1999/02/22-rdf-syntax-ns#" xmlns:dc="http://purl.org/dc/elements/1.1/" xmlns:ornterim="http://www.ornek.com/terimler/"> <rdf:Description rdf:about="http://www.omersevinc.tk/index.html"> <ornterim:olusturma-tarihi>May 4, 2010 </ornterim:olusturma-tarihi> </rdf:Description> <rdf:Description rdf:about="http://www.omersevinc.tk/index.html"> <ornterim:dil>Türkçe</ornterim:dil> </rdf:Description> <rdf:Description rdf:about="http://www.omersevinc.tk/index.html"> <dc:creator rdf:resource= "http://www.vkmyo.com/pers/103"/> </rdf:Description> </rdf:RDF> İnet-tr 11

RDFS • RDFS gösterimi RDF veri modelini genişleten bir tip sistemidir. Bu tip sistemi bir alanda kullanılacak olan sözcük kümesini tanımlar. • Bu sözcük kümesi bir alanda kullanılacak olan nesneler, nesneler arasındaki alt/üst küme ilişkileri, özellikler, özelliklerin alabileceği değerleri tanımlar. İnet-tr 11

RDFS RDFS veri modeli tanımlama elemanları İnet-tr 11

RDFS • RDFS nesnelerin hiyerarşik (üst küme / alt küme) ilişkilerinin tanımlanmasına imkan verir. • RDF üçlü gösterimi ile motorlu araçlar alt küme / üst küme ilişkileri ex:MotorVehicle rdf:type rdfs:Class . ex:PassengerVehicle rdf:type rdfs:Class . ex:Van rdf:type rdfs:Class . ex:Truck rdf:type rdfs:Class . ex:MiniVan rdf:type rdfs:Class . ex:PassengerVehicle rdfs:subClassOf ex:MotorVehicle . ex:Van rdfs:subClassOf ex:MotorVehicle . ex:Truck rdfs:subClassOf ex:MotorVehicle . ex:MiniVan rdfs:subClassOf ex:Van . ex:MiniVan rdfs:subClassOf ex:PassengerVehicle . İnet-tr 11

SparQL • SparQL bir RDF sorgulama dilidir. • Hedeflenen RDF verilerini elde etmek için standart bir sorgu yazımı sunar. • Sorguların çalıştırılması ve sonuçların nasıl döndürüleceği ile ilgili standart kuralları vardır. • Üçlü modelleri birleştirmeyi, ayrıştırmayı ve isteğe bağlı modelleri içeren sorgulama yapılabilmesine izin verir. Birçok programlama dilinde uygulaması mevcuttur İnet-tr 11

SparQL SELECT ?subject ?predicate ?object WHERE { ?predicate rdfs:label “Türkiye" } SELECT ?subject ?predicate ?object WHERE { ?subject ?predicate ?object } İnet-tr 11

Önceki Çalışmalar • Literatürde az sayıda XBRL analizleri mevcut olup, XBRL yi RDF ye dönüştürmekle ilgili çalışmalar ise sürmektedir • Bunlardan birisi Dave Raggets ‘ e ait XBRL Import projesidir. XBRL olarak kodlanmış finansal verileri RDF üçlüleri sentaksına dönüştürmek için tasarlanmıştır. C dili ile kodlanmıştır. • Bir diğeri Semantik Web ile ilgili araştırma geliştirme yapan bilgisayar uzmanlarından oluşan Rhizomik’e ait Semantic XBRL çalışmasıdır. • Amerikan finans sistemine göre oluşturulan XBRL dokümanları RDF formatına dönüştürülmektedir İnet-tr 11

XML den RDF/XML e • XSLT (Genişletilebilir Biçimlendirme Dili Dönüşümü Exstensible Stylesheet Language Tranformation) XML formatındaki dokümanları başka formatlara dönüştürmeyi sağlar. Örneğin XHTML’e veya başka bir XML formatına dönüştürebilir. • XML formatındaki XBRL örnek rapor dosyaları XSLT kullanılarak başka bir XML formatına dönüştürülmektedir. • Bu çalışmada XSLT kullanarak rapor dosyalarının formatı değiştirilmiş, Rdf ana etiketleri içerisine alınmış, etiketlerin önlerine URI lerin kısaltmaları getirilerek tekrar düzenlenmiştir. C# .Net üzerinde tanımlanmış LinQ XML kütüphaneleri kullanılarak XML rapor dosyaları başka bir XML dosyası olan RDF/XML formatına dönüştürülmüştür. İnet-tr 11

XML den RDF/XML e • Uygulama Xslt dosyasını ve XBRL dosyasını kullanarak gerekli dönüşümleri yapmakta ve sonuçta RDF/XML dosyasını üretmektedir. XslTransform xsltransform = new XslTransform(); xsltransform.Load("D:\\xmlToRdf\\bilancordf2.xsl"); xsltransform.Transform("D:\\xmlToRdf\\akaybilanco.xml", "D:\\xmlToRdf\\bilancoResult2.xml", null); • Elde edilen RDF/XML dosyasının SparQL ile sorgulanabilmesi için C# SemWeb kütüphanesi kullanılarak RDF üçlü dönüşümü sağlanmaktadır. rdfstorage.exe --out n3:congress.n3 people.rdf bills.108.rdf bills.108.cosponsors.rdf İnet-tr 11

XML den RDF/XML e • <rdf:RDF xmlns="http://www.semwebprogramming.org/TrBilanco" xmlns:Tr_Bilanco="http://www.fujitsu.com/xbrl/taxeditor/Tr_Bilanco"> <tr:AlacakSenetleri>130000</tr:AlacakSenetleri><tr:Alicilar>70000</tr:Alicilar> </rdf:RDF> • <xsl:template match="Tr_Bilanco:AlacakSenetleri"> <tr:AlacakSenetleri> <xsl:value-of select="."/> </tr:AlacakSenetleri> </xsl:template> • @prefix owl: <http://www.w3.org/2002/07/owl#> .@prefix rdfs: <http://www.w3.org/2000/01/rdf-schema#> . _:bnode0 rdf:type tr:AlacakSenetleri . tr:AlacakSenetleri "130000“ _:bnode1 rdf:type tr:Alicilar tr:Alicilar "70000" İnet-tr 11

XML den RDF/XML e • Son olarak SparQL sorgusu RDF üçlüleri üzerinde test edilmektedir. PREFIX tr: http://www.deneme.org/2009/04/TrBilanco-ont# Select ?subject ?object ?predicate Where {predicate rdf:type tr:AlacakSenetleri } • Veriler eksiksiz olarak sorgulanabildiğinde bu şekilde örnek dosya Semantik Web tarafına taşınmış olacaktır. • Kısmen de olsa XBRL den Semantik Web’e geçiş sağlanabilecektir. İnet-tr 11

Sonuç Ve Öneriler • Burada önerilen yöntem XBRL XML dosyasını analiz etmekte ve başarılı şekilde en çok kullanılan muhasebe oranlarını web ortamında görüntülemektedir. • Bu çalışmada sunulan uygulama ile XBRL XML dosyası RDF/XML formatına dönüştürülmüştür. • Ayrıca RDF/XML formatındaki dosyalar RDF üçlüleri olarak ifade edilmiş ve kaydedilmiş RDF üçlülerinin SparQL ile sorgulanması denenmiştir. İnet-tr 11

Sonuç Ve Öneriler • Uygulama doğrudan XBRL örnek dosyasını hedef almakta ve gerekli semantik web dönüşümlerini gerçekleştirmektedir. • Ancak XBRL’yi oluşturan sunum, hesap, etiket, referans, tanım gibi XML dosyaları ve bu dosyalara bağlantı kuran taksonomi XSD dosyası ihmal edilmektedir. • XML şema dosyasının OWL’ye dönüştürülmesi sunum, hesap gibi bağlantı dosyalarının da bu dönüştürme işlemlerinde hesaba katılması RDF üçlü dosyasının XBRL örnek dokümanını tam olarak temsil edebilmesini sağlayacaktır • Uygulamaların web ortamına entegrasyonu sağlanıp kaynakların URI adresleri ile web üzerinden elde edilebilmesi, semantik web servisleri ile sorgulanıp yorumlanabilmesi ve sonuçların yine web ortamında yayımlanabilmesinin sağlanması da bu çalışmanın bir sonraki adımını oluşturacaktır. İnet-tr 11

TEŞEKKÜRLER İnet-tr 11

Kaynakça http://www.xbrl.org/WhatIsXBRL Hurt, L.R, 2008, “Accounting information systems”,2008, MC Graw Hill, p2 62. Erkuş H. , “Genişletilebilir İşletme Raporlama Dili XBRL?” Gazi Kitabevi, Haziran 2008, pp 52-58 http://tr.wikipedia.org/wiki/XML Hebeler J., Matthew Fisher, Ryan Blace, Andrew Perez-Lopez, Mike Dean, “The Semantic Web Programming”, Willey Publishing Inc. USA 2009 pp 66 – 67. Kurtel Kaan, “Web’in Geleceği: Anlamsal Web”, Ege Akademik Bakış / Ege Academic Review 8 (1) 2008, pp 205-213. http://www.w3.org/XML/Schema İnet-tr 11

Kaynakça http://www.w3schools.com/xlink/xlink_intro.asp http://www.tr.wikipedia.org/wiki/Semantic_web http://www.altova.com/semantic_web.html http://www.w3.org/RDF/ http://en.wikipedia.org/wiki/SPARQL http://people.w3.org/~dsr/blog/ http://rhizomik.net/semanticxbrl/html/ http://razor.occams.info/code/semweb http://xbrl.squarespace.com/journal/2010/5/14/comparing-xml-xbrl-and-rdf İnet-tr 11

XBRL Bilanço ve Gelir Tablosu Analizi ve Semantik Web’e Uyarlanması