Een geschiedenis van het sociaal wonen vanuit architecturaal perspectief dr. Sofie De Caigny

1. Een geschiedenis van het sociaal wonen vanuit architecturaal perspectief dr. Sofie De Caigny Centrum Vlaamse Architectuurarchieven / Vlaams Architectuurinstituut

2. Architectuurgeschiedenis • Ingebed in een sociale, economische en politieke context • Nauw verweven met stedenbouwkundige visie • Wederopbouw na WO I en WO II: belangrijke katalysator • Dus geen neutraal kunsthistorisch gegeven, drukt steeds een bepaalde ideologie of maatschappijvisie uit • ‘Belgische’ geschiedenis van het sociale wonen vanaf ca. 1830 > heden

3. Begin negentiende eeuw • Sterke industrialisatie van België (Wallonië + Vlaamse steden) begin 19e. eeuw • Werkgevers staan in voor huisvesting van werknemers • speculatie & controle • verlichte werkgevers • coherentie, wooncomfort en architecturale eenheid • utopistische ideologie: Claude Henri de Saint-Simon en Charles Fourier •  (Godin baseerde zich hierop voor het bouwen van zijn Familistère in Guise)

4. voorbeeld: Grand Hornu van B. Renard (1816-1835)

5. Midden 19e. eeuw • - Bewustzijn groeit over belang van kwalitatieve arbeidershuisvesting • Huisvesting wordt ingeschreven in sociaal-opvoedende programma’s, waaronder huishoudonderwijs • nadruk: eigendom • conformeren • maatschappelijke orde • angst collectivering en opstanden • ideaal: eengezinswoning met tuin (sociaal stigma over meergezinswoningen) • 1889: eerste wet op sociale huisvesting • eigendomsverwerving • ASLK: premies • de facto: wet voor het platteland

6. Voorbeeld woning wet 1889 • Geen nieuwe stedenbouwkundige visie, geen nieuwe visie op wonen en eigendom: 1 kavel = 1 huis = 1 gezin = 1 eigenaar  Collectieve ideaal van de utopisten

7. Cité Hellemans in Marollen 1912-1917 270 woningen 7 parallelle straten

8. Eeuwwisseling • Tuinwijken van de Limburgse steenkoolmijnen • ~ traditie steenkoolwijken van Waalse werkgevers • NIEUW stedenbouwkundig plan > revolutionair voor arbeidershuisvesting Engelse tuinstadbeweging, Howard onderscheid voetgangers – doorgaand verkeer kronkelende wegen ideaal: verloop van het perceel volgen gemeenschappelijke en individuele tuinen semi-publieke binnenplaatsen (sociale interactie)  ‘beste’ van de stad x ‘beste’ van het platteland Smets, 1977, 83

9. Adrien Blomme: Winterslag (ca. 1910) • - eerste tuinwijk voor arbeiders in België • - architectuur: inspiratie cottage-architectuur + villawijken aan de kust • puntdaken • grote dakvolumes • verdeling ramen • bow windows • - idem: stedenbouw: kronkelende wegen die natuurlijk verloop van terrein volgen

10. Wederopbouw na WO I • Congres Londen 1915, voorzitter Joris Helleputte • 300 Belgen in Verenigd Koninkrijk: leren tuinwijkidee kennen • Raphaël Verwilghen: pleit voor ‘wetenschappelijke stedenbouw’ • wet ter aanneming van de gemeenten • Bouwdienst van de Dienst der Verwoeste Gewesten

11. Aangenomen gemeenten  Mogelijkheid om ideeën over volkshuisvesting in praktijk te brengen Bouwdienst van de Dienst der Verwoeste Gewesten < Raphaël Verwilghen ° december 1919

12. Batavia, Roeselare Verwilghen met Bodson en Pompe

13. Zaalhofwijk Ieper – L’Emulation 1921

14. Zaalhofwijk Ieper http://www.architectuur.ugent.be/wederopbouw/

15. Interbellum • Een sterk geëvolueerde context • algemeen enkelvoudig stemrecht voor mannen 1917 • socialistische regeringsdeelname • ‘volk heeft gestreden’ > compensatie: investering in huisvesting • in alle maatschappelijke sectoren: groter geloof en belang in volksopvoeding (huishoudonderwijs, disciplinering op de werkvloer, sociale organisaties // wonen ...) - commerciële interesse in de huisvrouw en wonen: elektrische apparaten, comfort, bouwmaatschappijen, ...

16. Internationaal nieuwe tendensen in architectuur • verzakelijking, versobering • interesse in wonen van de gewone man • geloof in de emancipatorische kracht van architectuur • internationale netwerken van modernisten: CIAM, Bauhaus, ... • internationale ‘voorbeeldwoningen en wijken’: Weisenhoffsiedlkung Stuttgart, Siemenswijk in Berlijn, ... • licht, lucht en ruimte • nieuwe bouwtechnieken: asbeton, glas, staal > geven uitdrukking aan nieuwe opvattingen over wonen • nieuwe planindeling • nieuwe technieken in de woning: stromend (warm) water + centraleverwarming •  19e.-eeuwse wonen = burgerlijk, had afgedaan

17. In België • Oprichting in 1919 van de Nationale Maatschappij Maatschappij voor Goedkoope Woningen en Woonvertrekken (NMGWW) • 1956: Nationale Huisvestingsmaatschappij • 1990: Vlaamse, Waalse en Brusselse huisvestingsmaatschappij • aanvankelijk: ruimte voor experiment • technieken en bouwmaterialen • planindeling • esthetiek en vormgeving • stedenbouwkundig • sociaal/maatschappelijk: huurdercoöperatieven • belang gemeenschappelijke voorzieningen: tuinen, speelterreinen, groenaanleg, wandelpaden, ... • begin jaren 1920: gouden periode van de sociale huisvesting in België

18. Le Logis-Floréal (1921 en 1922) Jean-Jules Eggericx, Louis Van der Swaelmen

19. Cité moderne 1922-1925 Victor Bourgeois

20. Kapelleveld (1923-1926) Huib Hoste – Antoine Pompe

21. Unitaswijk 1923 Edward Van Steenbergen

22. Architectuur • Cottagestijl • Kubisme • Nieuwe zakelijkheid, functionalisme • Regionalisme • Stedenbouw + ligging ten opzichte van de ‘moederstad’ Universiteitsarchief KUL

23. Tendens tot centralisatie in de tuinwijken Fer à Cheval in Floréal Cité Moderne

24. Deze evolutie is internationaal gekaderd CIAM: congres internationaux d’architecture moderne °1928: Sarraz Zwitserland 1929: Frankfurt – Minimumwoning: egalitaire + emancipatorische ideologie 1930: Brussel – Stedenbouw: rationele aanleg van woonwijken hoogte van de woonvolumes oriëntatie van de woonvolumes rationele besteding woonruimte rationele inzet technologie en materialen  ook Belgische deelnemers raken overtuigd dat de tuinwijk te duur is per wooneenheid: lost krottenprobleem niet op  hoogbouw 1933: Charter van Athene – Functionele stad zonering van de stad: 1 wonen, 2 werken, 3 oude stad, 4 recreatie, 5 vervoer

25. Dat belette niet dat er binnen de kaders van de NMGWW door lokale maatschappijen ook steeds traditioneel werd gebouwd, met het oog op koopwoningen. • Erg afhankelijk van lokale maatschappijen in België Habitation à Bon Marché, 11(1938) 247 en 3(1937)54 A. Francken -Stuyvenberg Mechelen

26. 1935: Nationale Maatschappij voor de Kleine Landeigendom • Context van crisis en verlangen naar platteland • Ideologie van zelfvoorzienendheid • Vervoerswegen: goedkoop arsenaal arbeiders op het platteland • Architectuur: landelijkheid en regionalisme Wonen in welvaart, 2006, 84

27. Jaren 1950-1970 • Veranderende context: • Wederopbouw • ‘Welvaart moet voor iedereen beschikbaar zijn’ • Uitbreiding vrije tijd, transport (autobezit stijgt langzaam), wonen in suburbs en platteland wordt meer een optie • Wonen wordt een speerpunt van welvaart, de bouwsector moet de economie aanzwengelen. • Het wonen is volop in verandering en draagt de modernisering van de maatschappij uit.

28. 1948: Wet De Taeye Wonen in welvaart, 2006, 70 100.000ste premiewoning De Taeye (1954) in Waregem

29. B. 1949: Wet Brunfaut C. 1953: Wet op krotopruiming vb. Marollen in Brussel Charles Van Nueten 1955 Bouwstenen van sociaal woonbeleid, 1997, 397

30. D. Modelplannen van de NMGWW • Disciplinering van het dagelijkse leven • Scheiding dag en nachtvertrekken • Opheffing ‘voorste kamer’ • Badkamer en toilet

31. E. Doorgedreven industrialisatie en rationalisatie • vb. EGKS-woning • Léon Palm en Willy Van Der Meeren 1954 • Kritiek op ‘verkwisting’ bij goedkope woningbouw • Probleem van huisvesting van arbeiders kan niet worden opgelost met traditionele bouwtechnieken • OPLOSSING: • Doorgedreven prefabricatie: snel (3 weken) en goedkoop (prijs van een Ford) voor een volledig ingerichte woning (keuken, badkamer, ingebouwde kasten, ...)

32. Inzet: subsidie EGKS voor ‘experimenteel bouwprogramma voor arbeiderswoningen’ - staal: portiek, voor- en achtergevel, schuifdeuren, trap - verwarming: steenkool // open plan - modern comfort Maar polemiek met NMGWW owv ‘bouwtechnische gronden’ ↓ Slechts 8 realisaties in Moorsel bij Tervuren (Vierwindenbinnenhof) 1955 1 in Leuven, enkele in Kraainem maar in gealterneerde vorm (3e. verdieping) Evere nabij ‘Ieder Zijn huis’-hoogbouw van Van Der Meeren Wonen in welvaart, 2006, 173 – VA&S

33. F. Hoogbouw • Principes van Charter van Athene (1933) hoge gebouwen op pilotis optimale oriëntatie modulaire systemen en prefabricatie collectieve voorzieningen scheiding van verkeersstromen • emancipatorisch objectief • collectieve boven het individuele: parkomgeving, culturele infrastructuur, ...: 90% van de wijken moest uit open ruimte bestaan, maar door de bouwheer vaak verwaarloosd > kwaliteitsverlies • modern comfort en minimumwoning in functie van ontwikkeling van het individu

34. Hoogbouwcomplexen in sociale woningbouw droegen vaak sociaal stigma en socialistische stempel Braem: profilering als communist zijn architectuur = pleidooi voor een nieuwe maatschappij en nieuw mensbeeld, te beginnen bij het wonen Bouwstenen van sociaal woonbeleid, 1997, 347 Braem, Het lelijkste land, 1953

35. Kiel in Antwerpen (Renaat Braem) 1949-1954 en 1956-58

38. Modelwijk in Laken (Renaat Braem en oa Bontridder, L’Equerre, ...) 1957-1974 Wonen in welvaart, 2006, 178 – VIOE

39. Luchtbal Hugo Van Kuyck iov Onze Woning (1948-1961) - opdracht: late jaren 1930, CIAM principes - realisatie: baksteenarchitectuur Bouwstenen van sociaal woonbeleid, 1997, 359

40. Nood aan renovatie Watersportbaan Modelwijk Sint-Maartendal Braem Leuven Kiel Luchtbal Silvertop Jul De Roover Antwerpen Casablanca Stynen Kessel-Lo ... a33 a33

41. Vanaf 1968: protest • Revival van de binnenstad: • AAM / Sint-Lukasarchief • Pleidooi voor diversiteit • nieuwe gezinssamenstellingen • eenoudergezinnen: jongeren en ouderen • Kernen van sociaal contact moeten herleven: gezin, wijk en dorp krijgen hernieuwde aandacht ifv identificatie van personen met leefomgeving + toe-eigening van de omgeving • Meer oog voor monumentenzorg (1975: Monumentenjaar) • in sociale huisvesting: voor het eerst echt aandacht voor het bestaand patrimonium • - Milieubewustzijn groeit: nieuwe wijken zijn symbool voor ecologisch onverantwoorde stadsvlucht

42. Voorbeeld: Vleeshuiswijk van Frans Groothaert in Antwerpen 1974-1981 Na jaren van verkrotting in de buurt werd uiteindelijk de hele wijk herbouwd als sociale woningwijk, met ondergronds een parking. De traditionele architectuur rondom het Vleeshuis en het stratenpatroon werden geënsceneerd in het nieuwe ontwerp voor de wijk. Volgens Bekaert betekende deze wijk ‘het einde van het modernisme’ (Contemporary architecture in Belgium, p 89).

43. Gedifferentieerde ontwikkeling vanaf jaren 1980 > heden • - (Stads)inbreiding en nieuwbouwwijken • Sociale huisvestingsprojecten als hefboom voor stadsontwikkeling • Genius loci van plekken wordt geïntegreerd • Diversiteit in wooneenheden // diversiteit in noden doelpubliek • Herwaardering en herbestemming bestaand patrimonium Ludo Bekker, 1992, School 4, Leuven Bouwstenen van een sociaal woonbeleid, 1997, 350 De Smet en Vermeulen, wedstrijd 1990, oplevering 1997 Kortrijk (Jaarboek Architectuur 1996-97, 107

44. HEDENDAAGSE ARCHITECTUUR VAN SOCIALE HUISVESTING Jaarboeken Architectuur Vlaanderen (vanaf 1990 tot heden) Online databank van VMSW Onzichtbaar aanwezig. Sociale huisvesting in Vlaanderen, vandaag. Vlaams Bouwmeester, 2007.

45. Studie van geschiedenis van sociale huisvesting: • BELANG VAN ARCHITECTUURARCHIEVEN • VMSW en voorgangers: geen goede huisvaders wat betreft hun archief, vooral de splitsing door de federalisering heeft unieke documenten doen verloren gaan • Lokaal: vaak schatten bewaard • briefwisseling • bestekken • plannen • dossiers van onderhoud en huurders • … • Centrum Vlaamse Architectuurarchieven: helpt bij bewaren en overdracht • Algemeen Rijksarchief is bereid het archief op te nemen cvaa@vai.be