Hjarta- og æðakerfið

1. Hjarta- og æðakerfið

2. Vökvakerfi líkamans • Frumuvökvi (65%): • Fyllir út í hverja frumu. • Holdvessi / vefjavessi (22%): • Er hluti af tengiefni sem er á milli fruma (samsetning mismunandi). • Frumur taka úr honum næringu og súrefni en losa út í hann úrgangsefni. • Hluti safnast sem æðavessi í vessaæðar (sogæðar) og berst inn í blóðæðar og sameinast blóðvökva (13%).

3. Blóðrás í hryggleysingjum • Frumdýr, þyrildýr, litlir iðormar, smæstu skordýr o.fl. • Hafa ekki flutningskerfi. • Öndunarloft, næring og úrgangur flyst með flæði á milli fruma. • Stærri hryggleysingjar: • Opin hringrás þ.e. blóð streymir ekki alltaf innan æða. • Flytur næringu, úrgang, boðefni og stundum öndunarloft

4. Blóðrás í hryggdýrum Hafa lokaða hringrás. Blóðið er alltaf í æðum. • Fiskar og seiði froskdýra: • Anda með tálknum. • Ein hringrás. • Hjarta er tvö hólf • gátt og hvolf

5. Blóðrás í hryggdýrum Froskdýr og flest skriðdýr: • Anda með lungum. • Hafa tvær hringrásir: • Lungnahringrás / litla hringrás. • Meginhringrás / stóra hringrás. • Þriggja hólfa hjarta (tvær gáttir og eitt hvolf)

6. Blóðrás í hryggdýrum Fuglar og spendýr: • Anda með lungum. • Hafa tvær hringrásir: • Lungnahringrás / litla hringrás. • Meginhringrás / stóra hringrás. • Fjögurra hólfa hjarta.

7. Hjarta • Holur vöðvi á stærð við hnefa eigandans. • Liggur aðeins vinstra megin við bringubein (þessvegna er vinstra lungað aðeins minna) • Klætt að utan með tvöföldum poka úr bandvef sem nefnist gollurshús. Á milli himnanna er holdvessi til að minnka núning • Hjartað er gert úr sérstökum vöðvafrumum sem kallast hjartavöðvafrumur • Eru þessar frumur þétt tengdar saman til þess að tryggja hraðan boðflutning um hjartað

10. Hjarta • Tvær dælur (vinstri og hægri). • Hvor dæla er skipt í gátt og hvolf (fjögur hólf). • Efra hólfið kallast gátt en það neðra hvolf. • Vinstri helmingur hjartans tekur blóði frá lungum og dælir því út um líkamann. • Hægri helmingur hjartans tekur við blóði frá líkamanum og dælir því til lungnanna.

11. Hjartað Skýringarmynd af hólfum hjartans Hægri gátt tekur við súrefnissnauðu blóði frá líkamanum Vinstri gátt tekur við súrefnisríku blóði sem kemur frá lungnahringrásinni Hægri gátt Vinstri gátt Hægra hvolfið tekur við blóðinu frá hægri gátt og dælir til lungna (lungnahringrásin) Vinstra hvolf tekur við blóðinu frá v. gátt og dælir til líkamans (meginblóðrás) Hægra hvolf Vinstra hvolf

12. Hjarta • Hvolfin eru með þykkari veggi en gáttirnar, og vinstra hvolfið er með þykkari veggi en það hægra • Hjartalokur eru á milli gátta og hvolfa sem opnast eingöngu í aðra áttina, inn í hvolfin: • Tvíblöðkuloku vinstra megin og þríblöðkuloka hægra megin. • Slagæðalokur eru á milli hvolfa og slagæða • Hefur sitt eigið æðakerfi – kransæðar: • Úr meginæðinni liggja tvær slagæðar, vinstri og hægri kransæð, sem hvíslast um hjartavegginn. • Kransæðar flytja súrefni og næringu til hjartans og úrgangsefni frá hjartanu.

15. Samdráttur hjartans • Samdrætti hjartans er stjórnað með rafboðum sem myndast í gangráði (gúlpshnúti) sem staðsettur er í vegg hægri gáttar. • Boðspenna berst milli fruma niður eftir báðum gáttum sem við það dragast saman • Úr gáttunum berst boðspennan í skiptahnút (AV hnútur) en þar tefst boðið á meðan gáttirnar tæmast. • Skiptahnúturinn sendir boðspennubylgju niður í hjartabrodd eftir þráðarknippi (bundle of His) í hjartaskiptunum. • Frá hjartabroddi breiðist bylgjan upp eftir hvolfunum (með Purkinje þráðum) sem við það dragast saman • Gervigangráður (pacemaker), tæki sem gefur taktföst rafboð  fær hjartað til að slá eðlilega

17. Samdráttur hjartans Þótt hjartað sé sjálfvirkt eru ýmsir þættir sem hafa áhrif á tíðni hjartsláttar • Taugastjórnun • Hjartastillistöð er staðsett í mænukylfu • Driftaugar (sympatískar) auka tíðni og kraft hjartsláttar • Seftaugar (parasympatíska) draga úr sláttartíðni, en hafa ekki áhrif á slagkraftinn • Efnastjórnun • Hormón (adrenalín og þýroxín auka tíðni hjartsláttar) • Ýmsir aðrir þættir hafa áhrif á hjartsláttartíðni • aldur, kyn, þjálfunarstig, líkamshiti

18. Samdráttur hjartans 1) Hjarta í slökun – blóð dregst í gáttir. 2) Gáttir dragast saman og blóð þrýstist niður hvolf. Hjartalokur skella aftur um leið og það verður meiri þrýstingur í hvolfum en gáttum. • Blóð fer alltaf úr meiri þrýsting í minni 3) Hvolfin dragast saman og blóð þrýstist út í slagæðar (meginæð/ósæð og lungnaslagæð). Slagæðalokur skella aftur þegar hjartahvolfin þenjast út aftur. • Slagæðalokur eru lokaðar þegar hjartalokurnar eru opnar. • hjarta- og slagæðalokur tryggja einstefnu blóðsins • Hjartahljóðin – fyrsta og annað (Lúbb-dúbb). • Fyrra hljóðið (lúbb) er þegar hjartalokurnar lokast • Seinna hljóðið (dúbb) er þegar slagæðalokurnar lokast

19. Samdráttur hjartans • Þan (diastóla): • Þá er hjartað í slökun. • Hjartað þenst út og blóð dregst inn í gáttir og þaðan inn í hvolfin • Tekur u.þ.b. 0,4 sek • Slag (systóla): • Samdráttur hjartans • Hjartað dregst saman og blóðið þrýstist út í slagæðarnar • Tekur u.þ.b. 0,1 (gáttir) + 0,3 sek (hvolf) • 60/0,8 = 75 slög á mínútu (70 – 75) • Slagmagn: • Blóðið sem fer um hjartað í einu slagi. • 70 ml í hvorum helmingi í hvíld.

20. Samdráttur hjartans og hjartalínurit (PQRST) P bylgja merkir afskautun gátta QRS bylgjan merkir afskautun hvolfa

21. Útfall hjartans • Útfall hjartans fer eftir slagmagni (magni blóðs dælt út hverju sinni) og sláttartíðni (púls) • Útfall hjarta = sláttarmagn x sláttartíðni 70 ml 70 slög • Útfall hjarta er því u.þ.þ 5 l á mínútu • Við þjálfun eykst hámarks útfall hjartans

22. Æðar • Slagæðar: • Flytja blóð frá hjartahvolfum til slagæðlinga • Hjartsláttur (púls) heyrist best í þeim • Þenjast út og skreppa saman eftir því hvað mikið er af blóði í æðunum  lítið viðnám. • Teygjanlegur bandvefur gerir þetta kleift • Viðheldur stöðugu blóðflæði • Innhjúpur, eitt þekjufrumulag • Miðhjúpur, þykkasti hjúpurinn úr teygjanlegum bandveg og sléttum vöðvavef • Úthjúpur úr bandvef og festir æðina við vefina í kring

23. Æðar • Slagæðlingar: • Eru n.k. minni slagæðar • Flytja blóð frá slagæðum til háræða • Eru úr sömu þremur lögunum og slagæðar en meira er af vöðvaþráðum (en minna af teygjanlegum banvef) • Æðaútvíkkun => meira blóðflæði • Æðaslökun => minna blóðflæði • Mesta viðnámið í æðakerfinu • Tempra meðalblóðþrýsting í slagæðum og miðla blóðrennsli til einstakra líffæra og líkamshluta. • Hafa hingvöðva við upphaf háræða, sem stjórna blóðflæði til þeirra

24. Æðar • Háræðar: • Þunnar æðar – eitt frumulag (innhjúpur) og gegndræpar • Blóðvökvi lekur út, en er mestur tekinn upp aftur af bláæða hluta háræða • Flutningur efna milli blóðrásar og vefja. • Meginhringrás: súrefni og næring til vefja og koltvíoxíð og úrgangsefni frá vefjum. • Lungnahringrás: koltvíoxíð og næring til lungnavefjar og súrefni og úrgangsefni frá lungnavef. • Mynda þétt net (háræðabeð) á milli slagæðlinga og bláæðlinga. • Eru svo þröngar að rauðkornin fara í einfalda röð til að komast í gegn og þó dugar það ekki til heldur þurfa þau að þröngva sér í gegn. • Hafa göt í veggjum til að auðvelda flæði ýmissa efna inn og út.

25. Æðar • Oftast eru hringvöðvar á endum háræða sem stjórna rennsli blóðs um háræðarnar • Ef vefurinn þarf mikið blóð þá eru hringvöðvarnir slakir, annars eru þeir herptir

26. Æðar • Bláæðlingar: • Flytja blóð frá háræðum til bláæða. • Hafa svo til enga vöðvaþræði. • Bláæðar: • Flytja blóð frá bláæðlingum til hjarta. • Lægri blóðþrýstingur en í slagæðum. • Eru víðari og hafa þynnri veggi þ.e. miðhjúpurinn er þynnri. • Hafa lokur til að hindra bakflæði blóðs. • Lítið viðnám. • ATH æðahnúta og bjúg

28. Samanburður á æðum

31. Blóðrennsli til hjarta • Vöðvadæla: • Bláæðar eru linar og leggjast saman þegar vöðvar þrýsta á þær. • Bláæðalokur koma í veg fyrir að blóð renni til baka. • Öndunardæla: • Þegar þindin gengur niður við innöndun minnkar þrýstingur í brjóstholi en eykst í kviðarholi • Blóð fer úr meiri þrýstingi í minni og streymir því upp í átt til hjarta

32. Lifrarportæðarkerfi • Lifrarportæð flytur blóð frá innyflum beint til lifrar. Þar greinist hún í háræðar í lifrinni sem sameinast síðan í bláæðar sem flytja blóðið í neðri holæð. • Geymir blóð. Rúmar allt að þriðjung blóðsins í manni.

33. Blóðþrýstingur • Blóðþrýstingur er krafturinn á blóðinu þegar það rekst á æðaveggina • Blóðþrýstingur = blóðflæði x viðnám • Eðlilegur blóðþrýstingur – 120/80. • Efri mörk – slagþrýstingur – 120 mm Hg. • Neðri mörk – þanþrýstingur – 80 mm Hg. • Blóðþrýstingur eykst með: • Aukinni áreynslu. • Aldri. • Eftir því sem fjær dregur hjartanu fellur þrýstingurinn og þrýstingssveiflan minnkar • Mestur blóðþrýstingur í slagæðum, minnstur í bláæðum • Hvað temprar blóðþrýsting við eðlilegar aðstæður? • Afköst hjartans. • Viðnám í æðum. • Rúmmál æðakerfisins og blóðsins sem rennur um æðarnar

34. Blóðþrýstingur • Þrýstinemar í slagæðum, bláæðum og hjarta greina blóðþrýsting og sendir boð til heila (mænukylfu) • Hjarta- og æðastillistöð sem er staðsett í mænukylfu hefur áhrif á: • Hjartsláttartíðni • Slagmagn hjartans • Þvermál æða

35. Blóðstreymi • Hraði blóðs: • Slagæðar • Bláæðar • Háræðar • Við blóðmissi • Stórar bláæðar skreppa saman t.d. lifrarportæð • Miltað dælir rauðkornaríku blóði út í blóðrás

36. Sogæðakerfið • Hlutverk sogæðakerfisins: • Safnar millifrumuvökva og skilar honum • Ver líkamann gegn sjúkdómum með fjölgun eitilfrumna • Sogar fitu úr görnum og flytur í blóðið • Sogæðakerfið samanstendur af: • Sogæðavökva/vessavökva • Sogæðum • Eitlum • Milta • hóstakirtli

37. Vessaæðar • Er hálf hringrás • Vessaæðar flytja vökva, holdvessa, frá vefjum líkamans inn í blóðrásina aftur. • Smáar vessaæðar sameinast í stærri og stærri • Brjóstgangurinn  vinstri viðbeinsbláæð • Hægri vessagangur  hægri viðbeinsbláæð • Vessaæðar hafa svipaða byggingu og bláæðar en eru lokaðar í annan endann • Vessaæðar eru einnig með lokur líkt og bláæðar • Bjúgur er bólga (oft útlimum) sem myndast þegar vessaæðakerfið getur ekki sogað frá nægilega mikið af holdvessa

39. Vessakerfið / eitlakerfið • Eitlar eru hnúðar á vessaæðum og getur hver hnúður verið tengdur mörgum vessaæðum • Mynda eitilfrumur/ónæmisfrumur (hvítkorn) sem verja líkamann sýklum og eyða úr honum framandi efnum • Í eitlum eru gleypifrumur (ummynduð hvítkorn) sem gleypa sýkla og framandi efni sem berast inn í eitlana. Þ.e.a.s. eitlar sía vessann. • Stærstu eitlarnir eru í hálsi, handarkrikum og nára. • Við sýkingu geta eitlar bólgnað • Milta og hóstarkirtill er hluti vessa-kerfisins • Milta kemur eitilfrumum í snertingu við sýkla og einnig eyðir það gömlum hvítum og rauðum blóðkornum

40. Hjarta- og æðasjúkdómar • Kólesteról • Er ómissandi hluti af hverri frumu og er hráefni í aðra stera t.d. kynhormón. • Mikið af kólesteróli í blóði eykur líkur á hjarta- og æðasjúkdómum. • Létt lípóprótein (LDL – slæma) stuðlar að hjarta og æðasjúkdómum en ekki þungt lípóprótein (HDL - góða) • Lípóprótein er lípið tengt próteini. • Líkamleg áreynsla eykur magn HDL. • Konur hafa yfirleitt hærra hlutfall af HDL • Líkamleg áreynsla og hollt mataræði hefur góð áhrif á blóðfituna

41. Hjarta- og æðasjúkdómar • Hár blóðþrýstingur (háþrýstingur) • Blóðþrýstingur yfir 140/90 telst vera of hár blóðþrýstingur • Mikið álag á hjarta og æðar. • Kransæðastífla – hjartaáfall. • Heilablóðfall. • Nýrnabilun. • Fituhrörnun: • Fituríkt þykkildi safnast innan á æðar sem við það þrengjast og jafnvel stíflast. • T.d. kransæðastífla • Blóðtappi: • Blóð storknar innan á fituhrörnunarvef og myndar blóðtappa sem stíflar æð eða flyst með æðinni og stíflar þrengri æð. • Æðakölkun: • Slagæðar harðna með árunum og missa teygjanleika.

42. Hjarta- og æðasjúkdómar

43. Blóðið • Hlutverk blóðs • Flutningur • súrefnis, koltvísýrings, næringarefna, úrgangsefna, hormóna og varma • Stjórnun • á sýrustigi (pH), líkamshita og vökvavægi • Verndun • gegn blóðtapi (blóðstorknun), framandi efnum og sýklum

44. Blóðið • 5 – 5,5 lítrar í 70 kg manni (um 8% líkamsþyngdar) • Blóð er seigara en vatn, hefur pH = 7,4 og er 38°C heitt • Blóð er gert úr • Blóðvökva (plasma) 55% • Blóðkornum 45%

45. Samsettning blóðs • Blóðkorn (45% af blóðinu): • Rauðkorn • Hvítkorn • Blóðflögur • Blóðvökvi (55% af blóðinu). • Vatn (92%) • Uppleyst efni (8%): • Fæðuefni t.d. glúkósi, amínósýrur og lípíð. • Úrgangsefni t.d. þvagefni. • Sölt t.d. Na+ og Cl-. • Lofttegundir t.d. O2 og CO2. • Hormón. • Blóðvökvaprótein.

46. Uppleyst efni í blóði • Blóðvökvaprótein: • Albúmín: bindur vökva í æðum þó sérstaklega háræðum. Er mikilvægt fyrir osmotískan þrýsting í blóði • Glóbúlín: flest eru mótefni (ónæmisviðbrögð). • Fíbrínógen: tekur þátt í storknun blóðs. • Efni tengd burðarefnum: • Jónir (Ca2+, Fe2+ o.fl) • Hormón. • Vítamín. • Fita (tengd lípópróteinum) • Blóðvatn / sermi: • Blóðvökvi án storknunarefna. • Vessi: • Svipuð samsetning og blóðvökvi en hefur lítið af próteinum. • Hefur hvítkorn en ekki rauðkorn

47. Blóðfrumur • Ljósrauðu frumurnar eru rauð blóðkorn. • Ljósbrúnu frumurnar eru blóðflögur. • Grænu, bláu og fjólubláu frumurnar eru mismunandi gerðir af hvítum blóðkornum.

48. Rauðkorn • 4 – 6 milljón frumur í 1 mm3 af blóði • Lang algengasta tegund blóðfrumna (99%) • Endast í u.þ.b. 120 daga (4 mánuði). • Eru disklaga með dæld í miðjunni. • Eru kjarnalaus. • Innihalda blóðrauða (hemóglóbín) sem er prótein sem bindur súrefni • Hem er litarefni sem inniheldur járn. • Flytja súrefni til vefja og taka þátt í flutningi koltvíoxíðs frá vefjum. • Blóðleysi kallast það þegar of lítið er af blóðrauða í blóði. • Fá rauðkorn • Járnskortur

49. Flutningur á súrefni • Súrefni flyst inn og út úr rauðkornum með flæði. • Blóðrauði binst súrefninu og verður við það ljósrauður. • Súrefni binst auðveldlega við rauð blóðkorn (hemóglóbínið) í lungum • Hemóglóbín (blóðrauði) hefur járnatóm, og það er það sem bindur súrefnið og gefur blóðinu rauðan lit • Súrefni flyst á þennan hátt frá lungum til vefja líkamans. • Súrefnið losnar auðveldlega frá rauðum blóðkornum og fer til vefja í háræðabeð líkamans • Þegar súrefnið hefur losnað frá blóðrauða verður það mun dekkri á lit • Rauðu blóðfrumurnar taka líka þátt í að flytja koltvíoxíð (úrgangsefni sem myndast við frumuöndun

50. Blóðflögur • ~300.000 blóðflögur í 1 mm3 af blóði • Eru litlar flögur og kjarnalausar • Taka þátt í blóðstorknun • Blóðstorknun • Samdráttur í sléttum vöðvum æðaveggs sem dregur úr blæðingu • Blóðflögur safnast saman í sárið og mynda tappa • Blóðstorknun • fljótandi vefur verður að föstu efni