SEREBRAL LATERALİZASYON

1. SEREBRAL LATERALİZASYON Prof. Dr. Şenol DANE Fatih Üniversitesi Tıp Fakültesi Fizyoloji Anabilim Dalı

2. Vücudumuzda sağ sol arasında farka veya bir yapı ya da fonksiyonun bir tarafta daha fazla ortaya çıkmasına lateralizasyon denir. • Mesela kalbin solda, karaciğerin sağda olması somatik anatomik bir lateralizasyon olarak kabul edilebilir.

3. Serebral lateralizasyon ise santral sinir sisteminin iki tarafı arasındaki anatomik veya fonksiyonel farklılıklar anlamına gelmektedir. • Hemisferlerden birinin diğerine göre daha ağır olması anatomik bir lateralizasyon olmakla birlikte, el tercihi fonksiyonel bir serebral lateralizasyon olarak kabul edilmektedir.

4. El Tercihi • Yazı yazmak, çatal bıçak kullanmak vs gibi çeşitli el işlerini yapmak için sağ ya da sol elin tercih edilmesi olarak tarif edilir. Tercih edilen ele aynı zamanda dominant el de denilmektedir.

5. El tercihine (dominansına) benzer şekilde göz, kulak ve ayak dominansları da bildirilmiştir.

6. Yukarıda söylendiği üzere bir tercih ve davranış biçiminden bahsedildiği için el tercihi Psikoloji veya Psikofizyoloji (Davranış Fizyolojisi) bilimi içinde ele alınmaktadır. • Ancak el kullanımında çoğunlukla şahsın tercihinden ziyade mecburiyeti ön plandadır. Bu açıdan da nörofizyoloji içinde ele alınması da gerekebilir.

7. SEREBRAL LATERALİZASYON veya DOMİNANS • Serebral hemisferlerin bir takım spesifik nörolojik fonksiyonların kazanılması, icrası ve kontrolünde farklı yetenekler göstermeleri veya farklı yetenekler için birinin diğerine üstünlüğü olarak tarif edilir.

8. Örneğin motor konuşma merkezi (Broca alanı) ve duyusal konuşma merkezi (Wernicke alanı) insanların çoğunda sol hemisferde bulunmaktadır.

9. İnsanlarda verbal fonksiyonlar için sol hemisfer, non-verbal ve spatial fonksiyonlar için ise sağ hemisfer dominanttır. Sol hemisfer konuşma, sağ hemisfer ise görsel yetenekler (resim, mimari, geometri vs) için özelleşmiştir.

10. EL TERCİHİ – CİNSİYET İLİŞKİSİ • Geschwind, Galaburda ve Behan el tercihinin in utero testosteron seviyeleri ile ilişkili olduğunu ileri sürdüler. Bu teoriye göre, in utero yüksek testosteron seviyeleri solaklığa sebep olmaktadır. Onlar testosteronun sol hemisfer gelişmesini baskılayarak onun dominantlığını ortadan kaldırdığını yani dominantlığın soldan sağa geçmesine sebep olduğunu iddia ettiler.

11. EL TERCİHİ – CİNSİYET İLİŞKİSİ • Geshwind and Galaburda solaklarda sadece fetal gelişim esnasında değil erişkin hayatta da kan testosteron düzeylerinin sağlaklardan daha yüksek olduğunu rapor etti. Tan da onları destekler şekilde anormal dominansa (sağlak olmayan solaklar ve iki elliler) sahip kişilerde kan testosteron seviyelerinin standart dominansa (sağlaklar) sahip kişilere göre daha yüksek olduğunu rapor etti.

12. Geschwind N, Behan P. Left-handedness: association with immune disease, migraine, and developmental learning disorder. Proc Natl Acad Sci U S A1982; 79: 5097-100. • Geshwind N, Galaburda AM. Biological mechanisms, associations, and pathology: II. A hypothesis and a program for research. Arch Neurol 1985a; 42: 521-52. • Geshwind N, Galaburda AM. Cerebral lateralization: biological mechanisms, associations and pathology: I. A hypothesis and a program for research. Arch Neurol 1985b; 42: 428-59. • Tan Ü. Serum testosterone levels in male and female subjects with standard and anomalous dominance. Intern J Neurosci 1991; 58: 211-214.

13. Yukarıdaki çalışmaların sonuçlarına göre erkeklerde solaklık oranının daha fazla olması kaçınılmazdı. Bu konuda çok sayıda çalışma yapıldı. Erkeklerin toplumda kadınlara göre daha fazla oranlarda solak içerdiklerine ait yayınlar vardır.

14. Bourassa, McManus, and Bryden (1996) kendilerinden önce yapılan 21 çalışmayı bir meta analize tabi tuttular. Bu çalışmalara dâhil edilmiş olan 9480 erkek ve 8899 kadın ile ilgili cinsiyet-ellilik ilişkisi şöyleydi. Erkeklerde sol ellilik insidansı kadınlara göre 1.314 kat daha fazla idi.

15. Dane S. Sex and eyedness in a sample of Turkish high school students. Perceptual And Motor Skills, 2006 103 (1): 89-90. • Lansky LM, Feinstein H, Peterson JM. Demography of handedness in two samples of randomly selected adults (N = 2083). Neuropsychologia 1988; 26: 465-77. • Stellman SD, Wynder EL, DeRose DJ, Muscat JE. The epidemiology of left-handedness in a hospital population. Ann Epidemiol 1997; 7: 167-71.

16. Reiss M, Reiss G Lateral preferences in a German population. Percept Mot Skills 1997; 85: 569-74. • Carter-Saltzman L, Scarr-Salapatek S, Barker WB, Katz S. Left-handedness in twins: incidence and patterns of performance in an adolescent sample. Behav Genet 1976; 6: 189-203. • Saunders DA, Campbell AL. Handedness incidence in a population of black university students. Percept Mot Skills 1985; 60: 355-60.

17. EL TERCİHİ VE GENETİK • El tercihine genetik yaklaşımlardan çok kısaca bahsedersek: El tercihi ile ilgili olarak 2 genetik model ileri sürülmüştür. Bunlar: 1-Annett’ in “Right Shift Teori (Sağa Kayma Teorisi)” si. Bu teoriye göre el tercihi aslında şans dağılımı gösteren boy, kilo gibi sürekli bir değişkendir. Sağa kaymayı sağlayan Right Shift (RS+) genidir. Bu gen sol hemisfer avantajına ve sağlaklığa sebep olmaktadır. Annett (1985) bu teorisini bir kitapla uzun uzun ortaya koymuştur. • Annett M. Left, Right, Hand and Brain: The Right Shift Theory1985; Lawrence Erlbaum, London.

18. 2-McManus Teorisi: McManus Annett’ in süreklilik teorisini reddetmiş. Elliliğe sebep olan genleri D ve C genleri olarak ifade etmiştir. D geni sağlaklığı belirlerken, C geni şansa bağlı olarak sağlaklık ya da solaklığa sebep olabilmektedir. • McManus IC. Handedness, language dominance and aphasia: A genetic model. Psychol Med 1985; 8: 1-40.

19. Yukarıda sözünü ettiğimiz el tercihi ile cinsiyet arasındaki ilişki de ellilikle genetik bağlantı arasındaki ilişkiyi güçlendirmektedir. Çünkü cinsiyet önemli bir genetik faktördür.

20. Orlebeke ve arkadaşları (1996) monozigotik ikizlerdeki solaklık oranının dizigotik ikizlerdeki solaklık oranından daha fazla olduğunu rapor ettiler. Annet (2003) ikizlerle ilgili bu bulgunun Right Shift teorisine destek verdiğini vurgulamıştır. Ayrıca aynı cins ikizlerin normal topluma kıyasla daha fazla oranda solak içerdiği bulunmuştur. • Orlebeke JF, Knol DL, Koopmans JR, Boomsma DI, Bleker OP. Left-handedness in twins: genes or environment? Cortex 1996; 32: 479-90. • Annett M. Cerebral asymmetry in twins: predictions of the right shift theory. Neuropsychologia 2003; 41: 469–79. • Carter-Saltzman L, Scarr-Salapatek S, Barker WB, Katz S. Left-handedness in twins: incidence and patterns of performance in an adolescent sample. Behav Genet 1976; 6: 189-203.

21. Genetik ile ellilik arasındaki ilişkiyi kuvvetlendirecek başka çalışmalar da vardır. Bazı çalışmalarda siyahlarda solaklık oranının beyazlara kıyasla anlamlı daha fazla olduğu rapor edilmiştir. • Saunders DA, Campbell AL. Handedness incidence in a population of black university students. Percept Mot Skills 1985; 60: 355-60. • Carter-Saltzman L, Scarr-Salapatek S, Barker WB, Katz S. Left-handedness in twins: incidence and patterns of performance in an adolescent sample. Behav Genet 1976; 6: 189-203.

22. EL TERCİHİ GÖZ TERCİHİ İLİŞKİSİ • Annett (1985) sağ elliler arasında sağ gözlüler oranının sol elliler arasındaki sağ gözlüler oranından fazla olduğunu rapor etti. • Annett M. Left, Right, Hand and Brain: The Right Shift Theory1985; Lawrence Erlbaum, London.

23. Benzer şekilde, Annett ve Turner (1974) sol göz dominansı oranlarının tam sağlaklarda % 36.1, mix sağlaklarda % 23.3 ve tam solaklarda % 67.6 ve mix solaklarda % 67.6 olduğunu rapor ettiler. • Annett M, Turner A. Laterality and the growth of intellectual abilities. Br J Educ Psychol 1974; 44: 37-46.

24. Merrell (1957) sağlakların % 29’ unun, solakların ise % 61’ inin sol göz dominansına sahip olduğunu rapor etti. Baykal ve arkadaşları (1995) sağlakların % 85’ inin sağ göz, % 11’ inin sol göz ve % 4’ ünün her iki göz dominansına sahip olduğunu, solakların ise % 67’ sinin sağ göz, % 22’ sinin sol göz ve % 11’ inin her iki göz dominansına sahip olduğunu buldular. • Merrell DJ. Dominance of eye and hand. Hum Biol1957; 29: 314-28. • Baykal O, Dane Ş, Akar S, Çolak A, Pençe S. Relationships between hand preference and eye dominance in normal human subjects. Turk J Med Sci 1995; 24: 95-7.

25. Dane ve Gümüştekin (2002) de sağlakların % 83.33’ ünün sağ göz, % 10.26’ sının sol göz ve % 6.41’ inin hem sağ hem sol göz dominansına sahip olduğunu, solakların ise % 50’ sinin sağ ve % 50’ sinin sol göz dominansına sahip olduğunu rapor ettiler. Dane ve arkadaşları (2003) da sağlakların % 85.51’ inin sağ göz, % 10.15’ inin sol göz ve % 4.35’ inin hem sağ hem sol göz dominansına sahip olduğunu, solakların ise % 53.33’ ünün sağ ve % 46.66’ sının sol göz dominansına sahip olduğunu rapor ettiler. • Dane S, Gümüştekin K. Correlation between hand preference and distance of focusing points of two eyes in the horizontal plane. Intern J Neurosci 2002; 112: 1041-47. • Dane S, Gümüştekin K, Yazıcı AT, Baykal O. Correlation between hand preference and intraocular pressure from right- and left-eyes in right- and left-handers. Vision Res2003; 43: 405-8.

26. Bu çalışmaların sonuçlarına göre el tercihi ile göz tercihi arasında birebir olmayan aşikâr ancak zayıf bir ilişkinin varlığını söylemek zor değildir. Bu ilişkilerden yola çıkarak göz tercihinin akkiz bir faktör olup el tercihinden etkilendiğini ve el tercihine göre şekillendiğini iddia eden yazarlar da olmuştur. • Walls GL. A theory of ocular dominance. Arch Ophthal 1951;45: 387-412. • Money J. Studies of the function of sighting dominance. Q J Exp Psychol 1972; 24: 454-64.

27. GÖZ TERCİHİ – CİNSİYET İLİŞKİSİ • Bourassa, McManus, and Bryden (1996) kendilerinden önce yapılan 21 çalışmayı meta analize tabi tuttular. Bu çalışmalara dâhil edilmiş olan 9480 erkek ve 8899 kadın ile ilgili cinsiyet-göz tercihi ilişkisi şöyleydi. Kadınlarda sol gözlülük insidansı erkeklere göre 1.153 kat daha fazla idi. • Bourassa DC, McManus IC, Bryden MP. Handedness and eye-dominance: a meta-analysis of their relationship. Laterality 1996;1: 5-34.

28. Kadınlarda sol göz dominansı insidansının fazla olduğu ancak bunun istatistiksel olarak anlamlı olmadığı vurgulandı. • Dellatolas G, Curt F, Dargent-Pare C, DeAgostini M. Eye dominance in children: a longitudinal study. Behav Genet1998; 28: 187-95. • Reiss M, Reiss G. Ocular dominance: some family data. Laterality 1997; 2(1): 7-15. • Dane S. Sex and eyedness in a sample of Turkish high school students. Percept Motor Skills, 2006 103 (1): 89-90.

29. El tercihi, Göz tercihi ve hastalıklar • Anabilim Dalımızda yapılan bir çalışmada otizmli çocuklarda sol ellilik, sol gözlülük ve çapraz (crossed) el-göz dominansı oranlarının normal topluma göre daha fazla olduğu bulundu. • Dane S, Balci N. Handedness, eyedness and nasal cycle in children with autism. INTERNATIONAL JOURNAL OF DEVELOPMENTAL NEUROSCIENCE. 2007; 25(4):223-6.

30. Yine Psikiyatri Anabilim Dalı ile birlikte yaptığımız bir çalışmada şizofren toplumda iki ellilik, sol gözlülük ve çapraz el-göz dominansı oranının normal topluma kıyasla daha yüksek olduğu bulundu. • Dane S, Yildirim S, Ozan E, Aydin N, Oral E, Ustaoglu N and Kirpinar I. Handedness, eyedness, and hand-eye crossed dominance in patients with schizophrenia: Sex-related lateralisation abnormalities. LATERALITY. 2008.

31. GÖZDE KAYMA DERECESİ • Dane ve Gümüştekin (2002) göz tercihinin skorlanmasına imkan veren basit ve kolay bir yöntem geliştirdiler. Bu yöntem göz tercihinin sağlak solak şeklinde kesikli değişkenler olmayıp dinamik ve sürekli değişkenler olabileceği fikrini doğurdu. • Dane S, Gümüştekin K. Correlation between hand preference and distance of focusing points of two eyes in the horizontal plane. Intern J Neurosci 2002; 112: 1041-47.

32. Toplam kayma derecesi sağlaklarda solaklara kıyasla daha uzun olarak bulundu. Bunun solaklardaki spatial ve nonverbal zekâ avantajının sebebi olabileceği iddia edildi.

33. Reaksiyon Zamanı • Solak sporcularda reaksiyon zamanının daha kısa (daha avantajlı) olduğunu rapor edildi. Solaklarda daha kısa reaksiyon zamanının solakların sporda daha başarılı olmalarının bir sebebi olabileceği yorumu yapıldı. • Dane Ş, Erzurumluoğlu A. Sex and handedness differences in eye-hand visual reaction times in handball players. Intern J Neurosci 2003; 113: 923-9.

34. CİNSİYET, GÖZ TERCİHİ VE GÖZ İÇİ BASINCI İLİŞKİSİ • Erkeklerde, sağ ellilerde ve sağ gözlülerde sağ göz içi basıncının sol göz içi basıncından yüksek olduğunu rapor ettiler. Ayrıca, hem sağ hem de sol göz içi basınçları solaklarda sağlaklara kıyasla anlamlı daha yüksek olarak bulundu. Ayrıca el tercihi ile sağ ve sol göz içi basınçları arasında anlamlı negatif ilişki bulundu.

35. Dane S, Gümüştekin K, Yazıcı AT, Baykal O. Correlation between hand preference and intraocular pressure from right- and left-eyes in right- and left-handers. Vision Res2003; 43: 405-8.

36. CİNSİYET, GÖZ TERCİHİ VE GÖZ İÇİ BASINCI İLİŞKİSİ • Bir başka çalışmada ise göz içi basıncı açısından cinsiyet farkı vardı. Hem sağ ve hem de sol göz içi basınçları kadınlarda aynı yaş erkeklere göre daha yüksek olarak bulundu.

37. CİNSİYET, GÖZ TERCİHİ VE GÖZ İÇİ BASINCI İLİŞKİSİ • Dane Ş, Aslankurt M, Yazıcı AT, Gümüştekin K. Sex-related difference in intraocular pressure in healthy young subjects. Percept Mot Skills 2003;96:1314-6.

38. Kulak asimetrisi • Anabilim dalımızda yapılan bazı çalışmalarda sağlaklarda sağ kulak ve solaklarda sol kulak avantajı olduğu bulundu. Bunun kraniofasial morfolojik asimetri ile ilişkili olabileceği iddia edildi. • Dane, S; Bayirli, M Correlations between hand preference and durations of hearing for right and left ears in young healthy subjects PERCEPTUAL AND MOTOR SKILLS, 86 (2): 667-672 1998

39. Ayrıca şizofrenlerde bu işitme asimetrisinin azaldığı ve hatta tersine döndüğü rapor edildi. • Aydin, N; Dane, S; Ozturk, I; Uslu, C; Gumustekin, K; Kirpinar, I Left ear (right temporal hemisphere) advantage and left temporal hemispheric dysfunction in schizophrenia. PERCEPTUAL AND MOTOR SKILLS, 93 (1): 230-238 AUG 2001

40. Bazı anatomik asimetriler • Sağlaklarda sağ solaklarda ise sol kraniofasial bölgenin daha küçük ve dar olduğu rapor edildi. Bu anatomik asimetrinin insanlarda kulak asimetrisi ile ilişkili olduğu iddia edildi. • Dane, S; Gumustekin, K; Polat, P; Uslu, C; Akar, S; Dastan, A Relations among hand preference, craniofacial asymmetry, and ear advantage in young subjects. PERCEPTUAL AND MOTOR SKILLS, 95 (2): 416-422 OCT 2002

41. Bazı anatomik asimetriler • El tercihi ile ilişkili olarak beyin ventrikül büyüklükleri arasında anlamlı farklılıklar olduğu bulundu. • Erdogan, AR; Dane, S; Aydin, MD; Ozdikici, M; Diyarbakirli, S Sex and handedness differences in size of cerebral ventricles of normal subjects. INTERNATIONAL JOURNAL OF NEUROSCIENCE, 114 (1): 67-73 JAN 2004

42. Ayrıca burunda bulunan ethmoid çatının el tercihine göre değişen asimetrileri rapor edildi. • Kızılkaya, E; Kantarcı, M; Başekim, CC; Mutlu, H; Karaman, B; Dane, S; Okur, A; Sekmenli, N Asymmetry of the height of the ethmoid roof in relationship to handedness. LATERALITY, 11 (4): 297-303 2006. 

43. Ayrıca tiroid lobları arasındaki asimetri de eltercihi ile ilişkili bulundu. • Yıldırım M, Dane S, Seven B. Morphological asymmetry in thyroid lobes, and sex and handedness differences in healthy young subjects. INTERNATIONAL JOURNAL OF NEUROSCIENCE, 2006 116 (10): 1173-9.

44. Bunlardan başka transvers sinus asimetrileri rapor edildi. • Alper, F; Kantarci, M; Dane, S; Gumustekin, K; Onbas, O; Durur, I Importance of anatomical asymmetries of transverse sinuses: an MR venographic study. CEREBROVASCULAR DISEASES, 18 (3): 236-239 2004

45. Hatta bu transvers sinus asimetrilerinin el tercihine göre farklılık arzettiğini ve sağlak ve solaklarda farklı olan intraokuler basınçla ilişkili olduğu rapor edildi.

47. Kantarci, M; Dane, S; Gumustekin, K; Onbas, O; Alper, F; Okur, A; Aslankurt, M; Yazici, AT Relation between intraocular pressure and size of transverse sinuses. NEURORADIOLOGY, 47 (1): 46-50 JAN 2005 • Alper, F; Kantarci, M; Dane, S; Gumustekin, K; Onbas, O; Durur, I Importance of anatomical asymmetries of transverse sinuses: an MR venographic study. CEREBROVASCULAR DISEASES, 18 (3): 236-239 2004

48. Serebral Lateralizasyon ve İmmun asimetri • Geshwind-Galaburda solaklarda kanser insidansının az, lenfoma insidansının fazla olduğunu rapor ettiler.

49. Daha sonra Battcock ve arkadaşları solaklarda zona zoster hastalığı insidansının az olduğunu rapor ettiler.

50. Bilindiği üzere Zona tek taraflı bir hastalıktır. Aynı virüs tarafından oluşturulmasına rağmen su çiçeği çocuklarda bilateral ancak zona unilateral bir hastalıktır. Nerdeyse bilateral hiç olmamaktadır.