YAYGIN GELİŞİMSEL BOZUKLUK : ERKEN TANI KOYMA VE DEĞERLENDİRME

1. YAYGIN GELİŞİMSEL BOZUKLUK : ERKEN TANI KOYMA VE DEĞERLENDİRME HAZIRLAYAN: SUNA POLAT UZMAN PSİKOLOG AİLE TERAPİSTİ

2. YAYGIN GELİŞİMSEL BOZUKLUK • Yaygın Gelişimsel Bozukluk; birden fazla bozukluğu içeren kategorinin genel adıdır. • Otizm; yaygın gelişimsel bozukluk yelpazesi içinde yer alan bir bozukluktur.

3. YAYGIN GELİŞİMSEL BOZUKLUK YELPAZESİ • Otizm • Asperger Sendromu • Çocukluk Disintegratif Bozukluk • Rett Sendromu • Yaygın Gelişimsel Bozukluk- Hiçbir Sınıflamaya Girmeyen (PDD-NOS)

4. OTİZM İLE İLGİLİ GERÇEKLER

5. OTİZM İLE İLGİLİ GERÇEKLER OTİZM: • Nöro-gelişimsel bir bozukluktur. Kaynağı psikolojik değildir.

6. OTİZM İLE İLGİLİ GERÇEKLER 3 ALANDA BELİRTİLER • Sosyal etkileşimde bozulma • dil gelişiminde önemli gecikme ve sapma • tekrarlayıcı davranışlar ve sınırlı ilgi alanları

7. OTİZM İLE İLGİLİ GERÇEKLER • Başlangıcı 36 aydan öncedir.

8. OTİZM İLE İLGİLİ GERÇEKLER • Erkek/kız oranı ~4/1

9. OTİZM İLE İLGİLİ GERÇEKLER Prevalans: • YGB için ~1/250 • Otizm için ~1/500 • Türkiye: ?

10. OTİZM İLE İLGİLİ GERÇEKLER • Belirtilerin (semptomların) varlığına göre tanı konur. • Tanı koymada medikal testler/lab. tetkikleri yoktur.

11. OTİZM İLE İLGİLİ GERÇEKLER Komorbidite • Mental Retardasyon % 75 • Epilepsi %25-50 • Hiperaktivite • Öğrenme Bozukluğu (Çoğunda görülür) • Psikiyatrik bozukluklar • Davranış bozuklukları • Fragile X sendromu

12. OTİZM İLE İLGİLİ GERÇEKLER • İlaç kullanımı ek semptomlara yöneliktir. • Otizmin bilinen medikal bir tedavisi yoktur. • Tedavi=EĞİTİM

13. OTİZM İLE İLGİLİ GERÇEKLER Birçok vakada bilinen tek bir sebep yoktur. Etiolojik Araştırmalar: • Genetik nedenler • Yapısal Nedenler • Gebelik, doğum öncesi ve sonrası nedenler

14. OTİZM İLE İLGİLİ GERÇEKLER • Otistik bireyin kardeşinde otizme rastlanma riski ~%8

15. OTİZM İLE İLGİLİ GERÇEKLER • Otistik kardeşi olan bireylerin %20-40’ında dil ve sosyal etkileşim alanında zorluklar gözlenir.

16. OTİZM İLE İLGİLİ GERÇEKLER • 2 yaşında Yaygın Gelişimsel Bozukluk spektrumunda olduğu düşünülen çocukların %86’sı 9 yaşına geldiklerinde YGB spektrumunda yer alırlar (tanı almışlardır).

17. OTİZM İLE İLGİLİ GERÇEKLER • Çoğu vakalar 3 yaşından sonra tanı alırlar.

18. OTİZM İLE İLGİLİ GERÇEKLER • Otizmin ilk belirtiler 12. aydan önce fark edilebilir.

19. 3 TEMEL ALANDA GÖZLENEN BELİRTİLER

20. 3 TEMEL ALAN • Sosyal Etkileşim • İletişim (Dil Gelişimi) • Sınırlı İlgi ve yineleyici davranışlar Otizm tanısı alan çocuklar; her 3 alanda, değişik derecelerde sorun yaşarlar.

21. SOSYAL ETKİLEŞİM • Etrafındaki kişilerin farkında olmama • Karşılıklı etkileşime girmede zorluklar • Akranları ile yaş düzeyine uygun ilişkiler kuramama ve sürdürememe • Sevinç, ilgi ve başarılarını diğer insanlarla paylaşamama • Tek başına kalmayı tercih etme • Karşılıklı oyun becerilerinin yaşa uygun düzeyde olmaması

22. DİL GELİŞİMİ VE İLETİŞİM • Konuşmada gecikme veya konuşmanın hiç gelişmemesi • Sözel olmayan iletişimde zorluklar • Tekrarlayıcı konuşma • Konuşmanın hızı, tonlaması ve ritminde bozukluk • Amaçsız konuşma, dili işlevsel olarak kullanmama

23. DİL GELİŞİMİ VE İLETİŞİMDE TEMEL BECERİLER • Sözel olmayan iletişim becerileri • Taklit becerileri Normal gelişimde,bebekliğin ilk 2 yılında bu beceriler doğal olarak gelişir. Ancak otizmi olan çocuklarda her iki alanda da sorunlar yaşanır.

24. SÖZEL OLMAYAN İLETİŞİM -Karşılıklı etkileşim becerileri: göz kontağı kurma, ce-e oyununda sıra alma - Ortak dikkat becerileri: ilgilendiği bir objeyi parmağı ile işaret ederek annenin dikkatini çekmeye çalışma

25. TAKLİT BECERİLERİ • bay bay yapma, öpücük gönderme, “tel sarar “ gibi sosyal oyunlar,bebeğe mama verme, bebeği ayağında sallama, arabayı yerde sürme , arabayı garaja park etme, “anne gibi” yerleri süpürme, “baba gibi” traş olma Normal gelişim gösteren çocuklar bu becerileri çok erken yaşlarda kendiliğinden kazanmaya başlarlar.Otizmi olan çocuklar bu alanda önemli zorluklar yaşarlar.

26. SINIRLI VE YİNELEYİCİ DAVRANIŞ VE İLGİLER • Değişikliğe aşırı tepki • Bazı eşyaların asıl işlevi yerine parçaları ile uğraşma (örneğin arabanın tekerlerini döndürme gibi) • Takıntılı davranışlar • Sallanma, dönme, el çırpma gibi tekrarlayıcı beden hareketleri

27. ETİOLOJİ

28. GENETİK NEDENLER • Birden fazla genin etkisi • Kardeşlerde görülme riski: ~% 8 • İkiz çalışmaları: MZ ikizler: ~%90’a kadar ulaşan sonuçlar.

29. GEBELİK VE DOĞUM KOMPLİKASYONLARI • Bulgular tutarlı değil. • Otistik çocuklarda genel olarak doğum komplikasyonları yüksek bulunmuştur. • Hangi tür komplikasyonların etkili olduğu henüz bilinmemektedir.

30. YAPISAL NEDENLER • Araştırma sonuçları: medial-temporal lobe,cerebral cortex bölgelerinde farklılıklar bazı çalışmalarda bulunmuş ancak sonuçlar tutarlı değil. • Anormal beyin gelişimi: otizmi olan çocukların beyin gelişimlerinin kontrol grubundan farklı olduğu bildirilmiştir. • Beyin bağışıklık sisteminin aktivasyonu ile ilgili çalışmalar bildirilmiştir. Sonuçlar tutarlı değildir.

31. TANI KOYMA VE TEDAVİ

32. OTİZM/YAYGIN GELİŞİMSEL BOZUKLUK TANISI NASIL KONUR? • Aile görüşmesi ve gözlem (oyun,karşılıklı etkileşim, iletişim, akademik, ince-kaba motor becerilerin gözlendiği en az 2 değerlendirme görüşmesi) • Gelişimsel değerlendirme (Gelişim Değerlendirme Ölçeklerinin uygulanması ve çocuğun gelişiminin akranları ile karşılaştırılarak değerlendirilmesi) • DSM-IV (Diagnostic Statistical Manual) • Diğer tanı koyma ölçekleri (CARS,ADI,ADOS) • İşitme testi,nörolojik değerlendirme

33. OTİZMİN TEDAVİSİ:ERKEN VE YOĞUN EĞİTİM • Otizm yaşam boyu süren bir bozukluktur. • Kesin tedavisi henüz bulunmamıştır. • Ancak erken tanı konması ve erken tedaviye başlanması, bireyin olumlu yönde gelişmesini, topluma uyum sağlamasını kolaylaştırır. • Erken müdahele programları:IQ düzeyini ortalama 20 puan arttırabilir.

34. PROGNOZ • Zeka düzeyi • Ek belirtilerin (epileptik nöbetler, hiperaktivite, davranış sorunları gibi) olmaması • Sözel beceriler • Taklit becerisi+ortak dikkatin gelişmekte olması • Otistik belirtilerin ağırlığı ve sayısı/yaygınlığı

35. ERKEN İPUÇLARI • Ortak Dikkat: Sağlıklı bebeklerde 9. aydan itibaren gelişmeye başlar. • “Mış gibi oyun”:1 yaşından itibarengözlenir. • CHAT (Checklist for Autism in Toddlers) ve MCHAT (Modified Checklist for Autism in Toddlers) 18 aylık bebeklerde “ortak dikkat “ ve “mış gibi oyun” becerilerinin gelişimini değerlendiren otizm erken tarama ölçekleridir.

36. DİĞER ÖNEMLİ İPUÇLARI • Konuşmanın gelişmemesi • Adı ile seslenildiğinde bakmama • Uygun zamanlarda göz kontağı kurmama • Oyuncak dışındaki eşyalarla ve aktivitelerle takıntılı uğraş,oyuncakla ilgilenmeme • Baş baş yapma gibi taklit ile öğrenilen sosyal davranışları göstermeme • Karşılıklı oyun ilişkisi kurma ve sürdürmede zorluklar

37. ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ OTİZM TARAMA ÖLÇEĞİ(CHAT) • S. Baron-Cohen, J. Allen ve C. Gillberg tarafından 1992 yılında geliştirilmiştir. • 3 yaş öncesinde otizm tanısı alma riski olan çocukların belirlenmesi için kullanılır. • Birinci basamak, “tarama” ölçeği olarak kullanılmaktadır.

38. ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ OTİZM TARAMA ÖLÇEĞİ(CHAT) • On sekiz aylığa kadar ilk basamakları gelişmiş olması beklenen “mış gibi oyun” ve “ortak dikkat geliştirme” becerilerini baz alarak oluşturulmuştur. • On sekiz aylıktan itibaren çocuklara uygulanabilir. • 5 dak. ile 15 dak. arasında tamamlanabilir.

39. ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ OTİZM TARAMA ÖLÇEĞİ(CHAT) • Psikologlar, çocuk psikiyatristleri, pediatristler, nörologlar, hekimler, gibi çocuk sağlığı alanında çalışan uzmanlar tarafından uygulanabilir. • İngiltere, İspanya, Çin, Hollanda, Portekiz, Amerika Birleşik Devletleri gibi pek ülkede kullanılmaktadır.

40. ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ OTİZM TARAMA ÖLÇEĞİ(CHAT) İki bölümden oluşur. • İlk bölüm (Bölüm-A) Ebeveyne sorulan 9 soruyu kapsar. Ebeveynden “Evet-Hayır” şeklinde cevap alınır • İkinci bölüm(Bölüm-B) Klinisyenin çocuğun davranışlarını gözlemlemesine dayanır. Gözlem sonucunda “Evet-Hayır” şeklinde işaretlenir.

41. ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ OTİZM TARAMA ÖLÇEĞİ(EÇOTÖ) Ölçek Neyi Değerlendirir? • Çocuğun “Otizm geliştirme riskinin” derecesi (14 maddeden 5’i ) • Çocuğun “gelişimsel yaşı” (14 maddeden 9’u . Bu maddeler otizm geliştirme riskini belirlemede kullanılmazlar!)

42. ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ OTİZM TARAMA ÖLÇEĞİ(EÇOTÖ) • Kritik Maddeler (Otizm geliştirme riskini belirleyen maddeler) 1) A5 [“Mış gibi” oyun] 2) A7 [ortak dikkat] 3) Bii [Ortak dikkat] 4) Biii [“Mış gibi oyun”] 5) Biv [Ortak dikkat

43. ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ OTİZM TARAMA ÖLÇEĞİ(EÇOTÖ) • Değerlendirme sonucunda, çocuğun ileride otizm tanısı alma riski 3 derecede belirlenir. a) Yüksek risk: Çocuk kritik maddelerin beşinden (A5, A7, Bii, Biii ve Biv) de kalırsa. b) Orta dereceli risk: Çocuk Kritik maddelerin belirli ikisinden (A7 ve Biv) kalırsa. c) Düşük risk: Çocuk ‘yüksek ve/veya orta dereceli risk gruplarına girmiyorsa.

44. ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ OTİZM TARAMA ÖLÇEĞİ(EÇOTÖ) İLE TÜRKİYE’DE YAPILAN BİR ARAŞTIRMA • A. Tetik-Kabil (2005) 80 çocuğun katıldığı bir araştırmada EÇOTÖ’nün ‘geçerlik’ çalışmasını yapmıştır. Bu çalışmanın sonunda EÇOTÖ’nün: a) Çocuk psikiyatristi ya da çocuk nöroloğu tarafından “otizm şüphesi” olduğu düşünülerek yönlendirilmiş 16-35 aylık 20 çocuktan, 14 tanesini doğru olarak başarıyla tanımlamıştır.

45. ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ OTİZM TARAMA ÖLÇEĞİ(EÇOTÖ) • 20 tane “otizm şüphesi” bulunan çocuktan 6 tanesini ise “düşük risk” grubunda tanımlamıştır. • Bu sonuçlar, EÇOTÖ’nün şüphesi olan çocukları gözden kaçırma olasılığının da olduğunu göstermiştir.

46. ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ OTİZM TARAMA ÖLÇEĞİ(EÇOTÖ) • Aynı çalışmada; • EÇOTÖ’nün, çalışmaya katılan 20 Down sendromlu çocuktan 4 tanesini ileride otizm tanısı alma riski taşıyan çocuklar arasında sınıfladığı görülmüştür. • Bu sonuçlar da EÇOTÖ’nün otizm şüphesi ya da tanısı olmayan çocukların bazılarını da yanlış olarak tanımlayabildiği ortaya çıkmıştır.

47. EÇOTÖ MADDELERİ BÖLÜM A: ANNE – BABAYA SORUNUZ: • 1. Çocuğunuz kucakta sallanmaktan ya da dizinizde hoplatılmaktan hoşlanır mı? Evet/Hayır • 2. Çocuğunuz başka çocuklarla ilgilenir mi? Evet/Hayır • 3. Çocuğunuz bir şeylerin üzerine tırmanmayı mesela merdiven çıkmayı sever mi? Evet/Hayır • 4. Çocuğunuz “Ce-e” ya da saklambaç oynamaktan hoşlanır mı? Evet/Hayır • *5.Çocuğunuz sembolik oyunlar (Örneğin, oyuncak araba/bebekle oynarken sanki arabayı sürerek bir yerden başka bir yere götürüyormuş gibi/ bebeğini uyutuyormuş gibi) oynar mı? Evet/Hayır

48. EÇOTÖ MADDELERİ • 6. Çocuğunuz bir şey İSTEMEK için hiç işaret parmağını kullanır mı? Evet/Hayır • 7. Çocuğunuz bir şeyle İLGİLENDİĞİNİ göstermek için hiç işaret parmağını kullanır mı? Evet/Hayır • 8.Çocuğunuz küçük oyuncaklarla (Araba ya da küpler gibi.) onları ağzına almadan, kurcalamadan ya da düşürmeden düzgün bir şekilde oynayabilir mi? Evet/Hayır • 9.Çocuğunuz size bir şey GÖSTERMEK için nesneleri alıp size getirir mi? Evet/Hayır

49. EÇOTÖ MADDELERİ BÖLÜM B: GÖZLEYİNİZ • i- Görüşmeniz sırasında çocuk sizinle göz kontağı kurdu mu? EVET/HAYIR • ii- Çocuğun dikkatini kendinize çekin, ardından odanın diğer köşesindeki ilginç bir nesneyi gösterin ve “Aaa bak! Bir …… (oyuncağın adı) var.” deyin. Çocuğun yüzüne bakın. Çocuk işaret ettiğiniz şeyi görmek için odanın diğer tarafına bakıyor mu?** EVET/HAYIR • iii- Çocuğun dikkatini kendinize çekin, ona bir oyuncak araba/bebek vererek “Arabayı sürer misin/bebeği uyutur musun?” deyin. Çocuk arabayı sürüyormuş/bebeği uyutuyormuş gibi sembolik davranışta bulunuyor mu?** * EVET/HAYIR

50. EÇOTÖ MADDELERİ • iv- Çocuğa “Işık nerede?” ya da “Bana ışığı göster.” deyiniz. Çocuk işaret parmağıyla ışığı GÖSTERİYOR mu?**** EVET/HAYIR • iv- Çocuk küplerle kule yapabiliyor mu? (Eğer yapabiliyorsa kaç küple?) (Küplerin sayısı:…) EVET/HAYIR