01.10.2013 HAZIRLAYAN: RAMAZAN CANİK

1. TÜRK HUKUKUNDA KATILIM BANKALARININ FON TOPLAMA VE KULLANDIRMA İŞLEMLERİ İLE KLASİK BANKACILIK İŞLEMLERİ 01.10.2013 HAZIRLAYAN: RAMAZAN CANİK

2. TEZİN KÜNYESİ • Doktora Tezini Hazırlayan: Ali TOK • Yayım Tarihi: Eylül 2006 • Üniversite: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Hukuk Anabilim Dalı Özel Bilim Dalı • Danışman: Prof. Dr. H. Güzin ÜÇIŞIK

3. TEZİN İÇERİĞİ

4. Birinci Bölüm: Genel Olarak Katılım Bankaları • Tarihi Gelişim • Dünyada benzer faaliyette bulunan Kuruluşlar • Türkiye’de faaliyet Gösteren Katılım Bankaları • Katılım Bankalarının Genel Özellikleri • Katılım Bankalarının Hukuki Alt Yapısı

5. İkinci Bölüm: Fon Toplama- Kullandırma ve Diğer İşlemler • Fon Toplama Faaliyetleri • Özel Cari Hesaplar • Katılma Hesapları • Fon Kullandırma • Nakdi Krediler • Kurumsal Finansman Desteği • Bireysel Finansman Desteği • Kar-Zarar Ortaklığı Yatırımı • Finansal Kiralama • Mal Karşılığı Vesaikin Finansmanı • Fon Kullandırma • Gayri Nakdi Krediler • Teminat Mektubu • Akreditifler • Diğer İşlemler (Klasik Bankacılık Faaliyetleri) • Kiralık Kasa • Çek • Havale ve EFT İşlemleri • Kredi Kartı • Diğer Faaliyetler

6. Üçüncü Bölüm: Mevduat Bankaları İle Mukayese ve Uygulamada Katılım Bankaları • Mevduat Bankaları İle Mukayese • Kuruluş, Faaliyete Geçme vb. Hususlar • Tasfiye Düzenlemeleri Bakımından • Güvence Müessesi • Fon Toplama ve Kullandırma İşlemlerinde Farklılıklar • Mesleki Birliğe Üye Olma • Klasik Bankacılık Faaliyeti • Finansal Kiralama • Sermaye Piyasası Enstrümanları • Kriz Zamanlarındaki Durum • Uygulamada Katılım Bankaları • Türkiye’de Faaliyet Gösteren Katılım Bankaları • Katılım Bankalarının Aktif Büyüklüğü • Fon Hacmi • Kullandırılan Fonlar • Karlılık • Personel ve Şube Sayısı

7. SUNUM İÇERİĞİ • Katılım Bankalarının Mali ve Bankacılık Sektöründeki Yeri • Banka ve Katılım Bankalarının Tanımlanması • Fon Toplama Yöntemleri (Maliyete Göre Sınıflandırma) • Maliyetsiz Fon Toplama (Özel Cari Hesaplar) • Değişken Maliyetli Fon Toplama (Katılma Hesapları) • Sabit Maliyetli Fon Toplama (Vakala, Sukuk,Sendikasyon, Sukuk /GES’e Dayalı Repo) • Fon Kullandırma • Kurumsal Finansman Desteği • Bireysel Finansman Desteği • Finansal Kiralama (Leasing) • Kar-Zarar Ortaklığı Yatırımı • Menkul Kıymet Yatırımı (GES; SUKUK) • Commodity Murabaha-Reverse Murabaha • Diğer Ürünler (Türev ve Sigorta) • Bankalar ile Katılım Bankalarında Karın Belirlenmesi

8. Katılım Bankalarının Mali Sektördeki Yeri (2012/Eylül) (1) Ekim 2011 verisi. (2) Aralık 2011 verisi. (3) Ağustos 2012 verisi. Kaynak: BDDK

9. Katılım Bankalarının Bankacılık Sektöründeki Yeri

10. TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN BÜYÜKLÜĞÜ (2012)

11. Tanımlar • 5411 Sayılı Bankacılık Kanunun’da Mevduat, Katılım ve Kalkınma ve Yatırım Bankalarının tanımı yapılmıştır. • Üç Banka türünün ortak özelliği kredi kullandırmaktır. • Üç Banka türünün farklı özelliği ise • Bankanın mevduat kabul etmesi, • Katılım Bankasının özel cari hesap ile katılma hesabı kabul etmesi • Kalkınma ve Yatırım Bankalarının ise mevduat veya özel cari hesap veya katılma hesabı kabul edememesidir. SONUÇ OLARAK; Tanımsal olarak mevduat bankaları ile katılım bankaları arasındaki farklılık topladığı fonlar dan(mevduat veya katılım fonu) kaynaklanmaktadır.

12. Tanımlar • 5411 Sayılı Bankacılık Kanunun’da mevduatın, özel cari hesabın ve katılma hesabın tanımı yapılmıştır. • Mevduat: İvazsız veya bir ivaz karşılığında, istendiğinde veya belirli bir vadede geri ödenmek üzere kabul edilen parayı • Özel Cari Hesap: Katılım bankalarında açılabilen istediğinde kısmen veya tamamen her az geri çekilme özelliği gösteren ve karşılığında hesap sahibine herhangi bir getiri ödenmeyen hesapların oluşturduğu fonlardır. • Katılma Hesabı: Katılım Bankalarına yatırılan fonların bu kurumlarca kullandırılmasından doğacak kar veya zarara katılma sonucunu veren, karşılığında hesap sahibine önceden belirlenmiş herhangi bir getiri ödenmeyen ve anaparanın aynen geri ödenmesi garanti edilmeyen fonların oluşturulduğu hesaplardır.

13. Fon Toplama Yöntemleri (Maliyete Göre Sınıflandırma) • Maliyetsiz Fon Toplama (Özel Cari Hesaplar) • Değişken Maliyetli Fon Toplama (Katılma Hesapları, Özel Havuzlar) • Sabit Maliyetli Fon Toplama (Vakala, Sukuk,Sendikasyon, Sukuk /GES’e Dayalı Repo)

14. Wakala

15. Sukuk

16. Commodity Murabaha (CommoditySendikasyon)

17. Sendikasyon (Commodity) • Katılım bankalarına uzun vadeli borçlanma imkanı sağlayan enstrümanlardan biri de commodity sendikasyon işlemleridir. Commodity sendikasyon işlemi normal sendikasyon işlemlerinden farklı olmamakla birlikte katılım bankalarının çalışma prensiplerine uygun olması amacıyla murabaha işlemlerine konu edilmektedir. Söz konusu işlemler katılım bankalarına uzun vadeli fon sağlayarak aktif ve pasif arasındaki vade uyumsuzluğunu azaltıcı yönde katkı sağlamaktadır. Commodity sendikasyon işleminde genellikle dört taraf bulunmaktadır. (1) Yetkili lider banka (Mandated Lead Arranger-MLA), “Bookrunner” olarak da isimlendirilen, sendikasyon sürecini yöneten ve sendikasyona katılacak bankalar ile irtibatı sağlayarak pazarlama ve dökümantasyon sürecini kontrol eden bankadır. (2) Yatırım vekili finansal kuruluş (Investment Agent) emtia alım/satımı ile süreç zarfındaki fon hareketlerinden sorumlu olmaktadır. (3) Fon sağlayıcı kuruluşlar (Participant) ise MLA tarafından teklif edilen ve sendikasyona fon sağlayan bankalardır. (4) Obligor, sendikasyon kredisini borçlu sıfatıyla kullanan bankadır.

18. Gelire Endeksli Senetlere/SukukaDayalı Açık Piyasa İşlemleri • Katılım bankaları bilançolarında likidite tamponu sağlamak için repo sözleşmelerine alternatif, faizsiz bankacılığa uygun, satılabilir ya da teminat olarak kullanılabilir likit varlıklar bulundurmayı istemektedirler. • Söz konusu likit varlıklar, olumsuz piyasa şartlarında faizsiz bankacılığa uyumlu bir likidite desteği sağlamak için teminat olma niteliği taşır. • Bu saikle Ülkemizde Hazine Müsteşarlığınca GES (Gelire Endeksli Senet) ihraç edilmiştir. GES’ler ile devlet iç borçlanma senetlerinin çeşitlendirilmesi ve yatırımcı tabanının genişletilmesi amaçlanmaktadır. GES’lerin getirileri, faizsiz bankacılığa uyumlu olması için Kamu İktisadi Teşebbüslerinden elde edilen ve Bütçe’ye aktarılan hâsılat paylarına endekslenmek suretiyle oluşturulmuştur. İlk defa 2009 yılında ihraç edilen GES’ler, katılım bankalarında aktif çeşitliliğinin yanında likidite tamponu oluşturmakta ve her bir kupon döneminde asgari gelir payı getirisi sağlamaktadır. Böylece katılım bankaları ellerinde daha az atıl fon bulundurmaktadır. Kamu İktisadi Teşebbüsleri içerisinde Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO), Devlet Malzeme Ofisi (DMO), Devlet Hava Meydanları İşletmeleri (DHMİ) ve Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü (KIYEM) yer almaktadır.

19. Fon Kullandırma • Kurumsal Finansman Desteği • Bireysel Finansman Desteği • Finansal Kiralama (Leasing) • Kar-Zarar Ortaklığı Yatırımı • Menkul Kıymet Yatırımı (GES; SUKUK) • Commodity Murabaha-Reverse Murabaha

20. Kurumsal ve Bireysel Finansman Desteği • Kurumsal ve Bireysel Finansman Desteği’nin temelinde murabaha işlemleri yer almaktadır. • Murabaha: Malın mâliyetinin müşteriye bildirilmesi ve üzerine kâr eklenerek satılmasıdır. Yani müşteri satın aldığı mal sebebiyle satıcıya ne kadar kâr verdiğini bilmektedir. Bugün katılım bankalarının asıl para kazanma yöntemi murâbahadır. Daha çok peşin alınan malın vâdeli kârlı satımı şeklinde işlemektedir. Malın satıcıdan banka adına alınması sırasında, banka müşterisi bankayı vekâleten temsil etmektedir.

21. Kurumsal ve Bireysel Finansman Desteği • Eğer müşterinin katılım bankasından talep ettiği mal dinen alım satıma uygun değilse murâbaha yapılamaz. Bu bakımdan içki, sigara, kumar malzemeleri, müstehcen yayınlar vs. murâbahaya konu olamazlar. • Murâbaha vâdeli satımdır. Dolayısıyla alınıp satılacak malın vâdeli satıma uygun olması gerekir. Paraların ve para hükmündeki varlıkların ise vâdeli satımı kâr değil fâiz doğurur. • Sözleşmesi bitmiş işlemlere katılım bankası dahil olamaz. Çünkü ortada satıcıdan alınıp müşteriye satılacak mal kalmamış demektir. Bu sebeple esas faturası kesilmiş, sözleşmesi imzalanmış, ruhsatı/tapusu devrolmuş,peşinatı verilmiş işlemlere katılım bankası dahil olamaz. • Katılım bankası gerçek işlemlere yardımcı olabilir. Sahte işlemlerle finansman sağlamak isteyenlerle çalışamaz. Mevduat bankaları için bazı krediler dışında kredinin nereye harcandığı önemli değildir.

22. Kurumsal ve Bireysel Finansman Desteği • Kurumsal ve Bireysel Finansman desteğinin diğer bir temeli Teverruk işlemleridir. • Teverruk: Nakit bulmak amacıyla bir şahıstan vâdeli olarak alınan malı bir başkaşahsa peşin satmaya “teverruk satışı” denilir. • katılım bankalarının bu işlemi yapabilmeleri için nakit ihtiyacının neden kaynaklandığı ve nakit bulunmazsa firmanın ya da bireyin yaşayacağı sıkıntının boyutu gözönünde tutulmaktadır. • Şahısların ve firmaların yaşadıkları nakit problemleri çeşitli gerekçelere dayanmakta ve nakit sıkıntısı aşılmadığı takdirde sonucu da farklı olabilmektedir. Örneğin şahısların bireysel arzuları ya da kurumların hayati olmayan sebeplerle oluşan nakit problemlerini teverruk ile çözemez.

23. Finansal Kiralama (Leasing) • Leasing: Leasingde üç taraf söz konusudur. Bunlar yatırımcı, leasing şirketi ve üreticidir. Yatırımcı ihtiyaç duyduğu malı seçer ve satın alınması için leasing şirketiyle finansal kiralama sözleşmesi imzalar. Leasing şirketi de malı alıp yatırımcıya teslim eder. Yatırımcı başta anlaşılan vâdelerde ödemesini yapar. Ödemeler tamamlanınca mal sembolik bir bedelle yatırımcıya satılır.

24. Ortaklık (Kar-Zarar Ortaklığı • Müşareke, Mudarebe olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür. • Mudarebede:Emek sermaye ortaklığında (mudârabe) kâr anlaşmaya göre paylaşılır. Parasal zarar, sermayedâra ait olur. İşletmeci ortak emeğini kaybetmiş olur. Ancak sermaye işletmeci ortağa emânettir. Kasıt, kusur ya da şarta muhâlefeti yoksa tazminle sorumlu değildir. Örneğin sermâyeyi yalnızca tekstil sektöründe değerlendirmesi şart koşulan bir işletmeci ortak, otomotiv sektörüne girmiş ve zarar etmişse sermayeyi tazminle mükelleftir. • Katılım bankaları hisse senedi borsaları aracılığıyla dinen meşrû hisse senetlerini alarak ya da meşrû hisse senetlerinden müteşekkil bir yatırım fonuna iştirak ederek topladığı fonları değerlendirebilirler. Hisse senetleri ait oldukları şirkete ortaklık sonucu verir.

25. Menkul Kıymet Yatırımı • Sukuk: Devletlerin ve anonim şirketlerin faiz karşılığı borçlanacakları finansal enstrümanlar vardır. Tahvil ve hazine bono bunlardan ikisidir. Sukuk ticari bir varlığın menkul kıymetleştirilerek sertifikalar aracılığıyla satımıdır. Bu sertifikalardan alanlar söz konusu varlığa ellerindeki sertifikalar oranında ortak olurlar. Dolayısıyla söz konusu varlığın geliri de onlara ait olur. En basit şekliyle böyle izah edebileceğimiz sukuk işlemlerinin farklı sözleşmeler (ortaklık, kira, murabaha, yatırım vekâleti) için farklı usullerle kullanılabileceğini de ifade etmeliyiz. Uygulamada en fazla icâre sukukuyla karşılaşılmaktadır. İcâre sukuku şöyle işlemektedir:

26. Commodity Murabaha-ReverseMurab aha • Katılım bankaları zaman zaman ellerindeki fazla nakdi değerlendirmek zaman zaman da nakit ihtiyaçlarını karşılamak üzere uluslararası piyasalarda commodity murâbaha ya da reverse murâbaha işlemleri yaparlar. • Commodity murâbaha katılım bankalarının uluslararası emtia borsalarından peşin bedelle aldıkları metal ya da madenleri yine söz konusu borsalarda vâdeli olarak satmalarıdır. • Reverse murâbaha ise borsalar aracılığıyla vâdeli olarak aldıkları metal ya da madenleri yine borsada peşin satmalarıdır. Aslında her iki işlem de teverruk işlemidir. • Büyük miktardaki fonların işletilebilmesi ya da büyük miktarda nakitlerin Türkiye’ye getirilebilmesi adına uygun finansal yöntemlerdir.

27. Diğer Ürünler • Sigorta: Fâizsiz sistemdeki bireysel emeklilikte ise ortaklık söz konusu değildir. Banka, para sahiplerine vekâleten (bir nevi onların paralarını yöneten uzman gibi) dinen meşrû ürünler alır satar ve elde ettiği kâr ya da zararıyatırımcıya aktarır. Banka yaptığı bu iş sebebiyle bir miktar ücret alabilir.

28. Diğer Ürünler • Türev: • Bugün forward işlem çeşitli amaçlarla yapılmaktadır: • İthalatçı ve ihracatçılar döviz kurundaki dalgalanmalardan korunmak amacıyla forward yapmak istiyorlar. • Spekülasyon amaçlı yani dövizdeki dalgalanmalardan istifadeyle bir gelir elde etmek isteyenler bulunmaktadır. • Bir de farklı piyasalardaki döviz kuru oranlarını takip ederek buradan gelir sağlamak isteyen kimseler (arbitrajcılar) bulunmaktadır. Günümüzde teknik imkânların çoğalması arbitraj amaçlı işlemleri neredeyse ortadan kaldırmıştır.

29. Kar Nedir? Kar= Fiyat ile Maliyet arasındaki farktır. Mevduat Bankalarının maliyeti an itibarıyla belli iken katılım bankalarında mal satışından sonra belirlenmektedir. Dolayısıyla mevduat bankalarında mevduat maliyeti önemli iken katılım bankalarında kredi maliyeti önem arz etmektedir. SORU: Katılım Bankaları kredi maliyetini nasıl belirlemektedir. Neden Banka kredi faizlerine benzer yapı sergilemektedir. .

30. Kar Nedir? • Katılım bankaları bankacılık sektöründe yer almaktadırlar. Bankacılık sektörünün ana aktörleri ise fâizli bankalardır. Şu an Türkiye’de fâizli bankalar toplam bankacılık işlemlerinin % 90’dan fazlasını icrâ etmektedirler. Ayrıca Merkez Bankası da enflasyon, para ve fâiz politikaları sebebiyle fâiz oranını belirlemektedir. Dolayısıyla katılım bankaları murâbaha kâr oranlarını tespit ederken ister istemez fâiz oranlarını dikkate almak zorunda kalmaktadırlar. Ancak yine de mal alıp sattıkları için kazançları fâiz değil kâr olmaktadır. • Banka mevduat maliyetini piyasa şartlarına göre belirlerken katılım bankaları kredinini getirisine göre belirlemektedir. Dolayısıyla piyasa koşullarına daha geç adapte olmaktadır. • Anılan hususlar piyasa faiz oranlarının yükseldiği durumda katılım bankalarından fon çıkışına neden olmaktadır. Dolayısıyla katılım bankaları mevduat bankalarına göre daha fazla likidite riskine maruz kalmaktadır.