Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży

1. Katedra Żywienia Człowieka Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży mgr inż. Ewa Niedźwiedzka

2. Żywienie prawidłowe Żywienie umożliwiające osiągnięcie pełnego rozwoju fizycznego i umysłowego oraz utrzymanie jak najwyższej odporności organizmu na choroby i zachowanie jego sprawności do późnego wieku. Gertig, Gawęcki, Słownik Terminów Żywieniowych, 2001

3. Prawidłowe żywienie ma szczególne znaczenie wśród dzieci i młodzieży ze względu na: bardzo intensywne procesy wzrastania i dojrzewania zachodzące w tym okresie, negatywne konsekwencje związane zarówno z niedoborami składników odżywczych, jak i nadmiernym spożyciem.

4. Dzieci w wieku 0-14 lat wg oceny stanu zdrowia źródło: GUS, 1997 cyt. za „Obiady szkolne”, Szponar i in., 1999

5. Czynniki determinujące stan zdrowia jednostkiKoncepcja Lalonda lata 70-te XX wieku opieka medyczna styl życia czynnikiśrodowiskowe czynniki genetyczne w tym odżywianie

6. I. Najczęstsze błędy w żywieniu dzieci i młodzieży

7. Błędy żywieniowe - żywienie: • nadmierne • niedoborowe • niezbilansowane oraz nieodpowiedni styl życia Wszystkie rodzaje błędów mogą występować wspólnie

8. Żywienie niedoborowe żelazo wapń jod cynk wit. z grupy B wit. C i E, -karoten foliany błonnik energia

9. Żywienie nadmierne energia kwasy tłuszczowe nasycone lub trans cholesterol cukier sól

10. Żywienie niezbilansowane wapń vs. fosfor kwasy tłuszczowe nasycone vs. jedno- vs. wielonienasycone

11. Błędy w spożyciu żywności (1) Wądołowska 2008

12. Błędy w spożyciu żywności (2) Wądołowska 2008

13. Błędy w trybie żywienia i zwyczajach żywieniowych Wądołowska 2008

14. Błędy w wartości energetycznej i odżywczej racji pokarmowych (1) Wądołowska 2008

15. Błędy w wartości energetycznej i odżywczej racji pokarmowych (2) Wądołowska 2008

16. Błędy w wartości energetycznej i odżywczej racji pokarmowych (3) Wądołowska 2008

17. Gęstość odżywcza racji pokarmowych młodzieży w wieku 15-18 lat Żywieniowe uwarunkowania stanu odżywienia młodzieży z Polski Pn.-Wsch., 2002-2004 * za mało: witamin B1, B2,B6,PP, E, C, składników mineralnych Ca, Mg, Fe, Zn,Cu, K oraz błonnika, węglowodanów i energii ogółem Waluś i in., 2004, 2006

18. II. Zagrożenia zdrowia na tle typowych błędów żywieniowych u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym

19. Zagrożenia zdrowia* na tle typowych błędówżywieniowych (1) *wzrost ryzyka zaburzeń zdrowia w porównaniu do populacji wolnej od błędów żywieniowych Wądołowska 2008

20. Zagrożenia zdrowia* na tle typowych błędówżywieniowych (2) **MS – współwystępowanie co najmniej 3 z 5 zaburzeń, takich jak: otyłość brzuszna, hipertriglicerydemia, niskie stężenie HDL, nadciśnienie, wysoki poziom glukozy lub cukrzyca typu 2 *wzrost ryzyka zaburzeń zdrowia w porównaniu do populacji wolnej od błędów żywieniowych Prawidłowy sposób żywienia rozpoczęty dopiero w późniejszym okresie życia nie jest w stanie zniwelować utraconych wcześniej możliwości rozwoju psychicznego i fizycznego. Wądołowska 2008

21. Niedożywienie… ma różne oblicza

22. Niedożywienie… i jego różne oblicza Niedowaga Niedobory składników odżywczych Niedobory składników odżywczych (Nadwaga i otyłość)

23. Liczne badania wskazują, że dziecko: • z nadwagą między 6. a 9. rokiem życia jest 10-krotnie bardziej narażone na otyłość w dorosłym życiu, • z nadwagą między 10. a 14. rokiem życia 28-krotnie. Jarosz M. (red.): Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. W-wa, IŻŻ, 2008.

24. III. Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży w wieku szkolnym Znaczenie urozmaicenia diety Jarosz M. (red.): Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. W-wa, IŻŻ, 2008. Wajszczyk B., Charzewska J.: Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży w wieku szkolnym (w:) Jarosz M. (red.): Obiady szkolne z uwzględnieniem zasad Dobrej Praktyki Higienicznej oraz systemu HACCP dla posiłków szkolnych. W-wa, IŻŻ, 2008

25. Urozmaicona dieta jest najlepszym sposobem dostarczenia wszystkich niezbędnych składników odżywczych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Oznacza to spożywanie w ciągu dnia produktów wchodzących w skład wszystkich podstawowych grup żywności: • Produktów zbożowych • Mleka i przetworów mlecznych • Warzyw i owoców • Mięsa, ryb, drobiu, wędlin i jaj • Tłuszczu (w ograniczonej ilości) W żywieniu dzieci i młodzieży można stosować zamianę jednych produktów na inne w obrębie tej samej grupy produktów spożywczych (np. makaron-kasza, mięso-ryba).

26. Piramida prawidłowego żywienia Tłuszcze i słodycze spradycznie Mleko i przetwory 2÷3 porcje Mięso, drób, ryby, strączkowe jaja, orzechy 2÷3 porcje Warzywa 3÷5 porcji Owoce 2÷4 porcje Produkty zbożowe 6÷11 porcji Codzienna aktywność fizyczna Polskie Towarzystwo Nauk Żywieniowych, PAN i zespół ekspertów, 1998

27. Produkty zbożowe z pełnego przemiału – główne źródło energii W codziennej diecie dzieci i młodzieży, zgodnie z zaleceniami prawidłowego żywienia powinny dominować: • produkty zbożowe wyprodukowane z mąk gruboziarnistych (z grubego przemiału), • kasze niełuskane (np. kasza gryczana, jęczmienna). Produkty zbożowe z grubego przemiału: • dają większe uczucie sytości (ze względu na zwiększoną zawartość błonnika), • ułatwiają utrzymanie prawidłowej masy ciała, • wpływają na obniżenie zawartości cholesterolu we krwi (ułatwiają częściowe jego wydalanie z przewodu pokarmowego), • zawierają więcej witamin, składników mineralnych, błonnika, niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych niż produkty z mąki białej.

28. Mleko i przetwory mleczne niezbędne w żywieniu dzieci i młodzieży Mleko jest bardzo ważnym produktem spożywczym ze względu na występujący w nim: • wapń (niezbędny do budowy zdrowych kości i zębów), • pełnowartościowe białko, • witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A, D) i witaminy z grupy B. Młodzież i dzieci w wieku szkolnym powinny wypijać codziennie 3-4 szklanki mleka. Wskazane jest częściowe zastępowanie mleka napojami fermentowanymi (jogurtem, kefirem, zsiadłym mlekiem, maślanką), twarogiem lub serkami homogenizowanymi. Sery żółte (podpuszczkowe dojrzewające), pleśniowe i topione powinny być spożywane w ograniczonych ilościach (zawierają dużo tłuszczu, cholesterolu i soli).

29. Chude mięso i wędliny oraz ryby – źródło wysokowartościowego białka Produkty zwierzęce (mięso, wędliny, ryby, przetwory rybne) powinny być spożywane przez młodzież i dziecicodziennie. Zasady obowiązujące przy wyborze produktów mięsnych: • mięso tzw. czerwone (wołowina, wieprzowina, baranina) powinno być zastępowane drobiem (bez skóry) i rybami (gł. morskimi), • zaleca się spożywanie chudych wędlin, z przewagą drobiowych, • ryby, gł. morskie powinny być spożywane 2-3 razy w tygodniu. Mięso ryb jest zdrowsze niż mięso zwierząt rzeźnych, ponieważ: • białko ryb jest lekkostrawne, • tłuszcz ryb zawiera znaczną ilość nienasyconych kwasów tłuszczowych, w tym NNKT, omega-3 i omega-6. Kwasy omega-3 odgrywają istną rolę w rozwoju i funkcjonowaniu mózgu, w procesach widzenia oraz są ważnym czynnikiem w profilaktyce miażdżycy.

30. Warzywa i owoce – w każdym posiłku Warzywa i owoce powinny być spożywane kilka razy dziennie w ramach głównych posiłków i pojadania. Warzywa i owoce powinny być w każdym posiłku, ponieważ: • mają bardzo dużą wartość odżywczą, • są głównym źródłem witamin antyoksydacyjnych, składników mineralnych, naturalnych kwasów, flawonoidów i błonnika pokarmowego, • mają działanie alkalizujące, • są jedyną grupą produktów dostarczających wit. C, która nie jest magazynowana w organizmie. Spożycie warzyw powinno być większe niż owoców, ponieważ: owoce zawierają więcej cukrów prostych i są bardziej kaloryczne.

31. Odpowiednia ilość wody – warunkiem prawidłowego funkcjonowania organizmu Spożycie wody (łącznie z wodą zawartą w produktach spożywczych): • w normalnych warunkach atmosferycznych – 1,5÷2 litry/dzień, • w większej ilości w: warunkach podwyższonej temperatury, zwiększonego wysiłku fizycznego, wymiotów czy biegunki. Niedobór wody powoduje: • uczucie zmęczenia, • obniża wydolność organizmu, • może prowadzić do odwodnienia  sprzyja chorobom układu moczowego. Należy ograniczyć spożycie napojów słodzonych (w tym soków) do 240-350 ml/dzieńw przypadku dzieci w wieku 7-18 lat, ponieważ są one źródłem kalorii  mogą przyczyniać się do rozwoju otyłości.

32. Ograniczanie spożycia tłuszczu (głównie zwierzęcego) Osoby zdrowe powinny spożywać tłuszcze mieszane, tzn. zarówno roślinne, jaki zwierzęce w umiarkowanej ilości. Należy ograniczyć spożycie tłuszczy zwierzęcych, ponieważ: • podnoszą poziom cholesterolu w surowicy i zwiększają krzepliwość krwi  rośnie ryzyko rozwoju miażdżycy, • bogata w tłuszcze dieta sprzyjaotyłości i niektórym nowotworom. Tłuszcze zwierzęce trzeba zastąpić olejami (rzepakowym, sojowym, kukurydzianym) i oliwą z oliwek. Zmniejszenie spożycia tłuszczu można osiągnąć poprzez ograniczenie spożycia żywności typu fast food (np. frytki, pizza) i chipsów (zawartość tłuszczu: 33-48%).

33. Cukier i słodycze - w ograniczonych ilościach Szkodliwość cukru polega na: • szybkiej przemianie w tłuszcz  przyczyna powstania nadwagi i otyłości, • dostarczeniu organizmowi jedynie, tzw. „pustych kalorii”, • przyczynianiu się do rozwoju próchnicy zębów, • zmniejszeniu apetytu, jeżeli są spożywane między posiłkami  przyczyna występowania niedoborów składników odżywczych.

34. Sól kuchenna - w ograniczonych ilościach 5 g/dobę – ilość soli wg zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia 15 g/dobę – przeciętne spożycie soli w Polsce Nadmierne spożycie soli jest przyczyną: • nadciśnienia tętniczego, • udarów mózgu, • zwiększa ryzyko raka żołądka. W celu zmniejszenia spożycia soli należy: • unikać kupowania potraw solonych (np. chipsów, orzeszków solonych), • do przyrządzania potraw dodawać ziół zamiast soli, • nie dosalać gotowych potraw podczas posiłków.

35. Dieta wegetariańska i inne diety eliminacyjne – nie zalecane dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, ponieważ: • zawierają niedostateczną ilość białka, żelaza i witamin B12, D, które nie występują w produktach roślinnych, • stosowanie powyższych diet w okresie intensywnego rozwoju prowadzi do zahamowania procesów wzrastania, niedokrwistości i zaburzeń w budowie kości...

36. Liczba posiłków w ciągu dnia Racjonalne żywienie uwzględnia maksymalnie 5 posiłków (I śniadanie, II śniadanie, obiad, podwieczorek, kolacja). Rozłożenie dziennej racji pożywienia na 4-5 posiłków: • zmniejsza skłonność do tycia, • składniki pokarmowe są dostarczane w mniejszych ilościach, ale regularnie  są lepiej wchłaniane i wykorzystywane przez organizm. Powinno przestrzegać się: • stałych godzin posiłków, • równomiernych przerw między posiłkami (przerwy nie dłuższe niż 3-4 godziny, ostatni posiłek 2-3 godziny przed snem), • prawidłowego rozkładu energii w ramach poszczególnych posiłków (I śniadanie - 25-30% wartości energetycznej całodziennej racji pokarmowej, II śniadanie 5-10%, obiad 30-35%, podwieczorek 5-10%, kolacja 20-25%).

37. Nieregularność posiłków, zbyt długie przerwy między posiłkami powodują: • spadek poziomu glukozy we krwi  zmniejszenie wydolności fizycznej i umysłowej, obniżenie zdolności koncentracji, rozdrażnienie, gorsze samopoczucie, zmniejszenie odporności na stresy, a w konsekwencji osiąganie gorszych wyników w nauce, • szybsze odkładanie się tkanki tłuszczowej  spożywanie tej samej objętości pożywienia w ramach 1-2 posiłków (zamiast 4-5)  otyłość, większe ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, miażdżycy, • momenty głodu, które sprzyjają spożyciu produktów słodkich lub tłustych.

38. Rola pojadania między posiłkami Pojadanie może być zjawiskiem pozytywnym pod warunkiem, że: • dotyczy osób aktywnych, które nie są w stanie zjeść dużych objętościowo posiłków, są często głodne na długo przed następnym regularnym posiłkiem, • przekąski między posiłkami nie mogą być spożywane w bliskich odstępach czasu od dań głównych  zaleca się odstęp czasu między głównym daniem a przekąską – 2 godzin, aby nie powodować utraty apetytu na pełnowartościowe posiłki, • w jego skład będą wchodziły produkty zalecane w żywieniu dzieci i młodzieży (warzywa, owoce, napoje mleczne, płatki śniadaniowe, orzechy itp.).

39. III. Znaczenie żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w wieku szklonym Jarosz M. Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. W-wa, IŻŻ, 2008. Rychlik E., Jarosz M.: Znaczenie żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży (w:) Jarosz M. (red.): Obiady szkolne z uwzględnieniem zasad Dobrej Praktyki Higienicznej oraz systemu HACCP dla posiłków szkolnych. W-wa, IŻŻ, 2008

40. Termin „żywienie zbiorowe”: oznacza organizację żywienia pozadomowego większych grup ludności. Cel: zaspokojenie potrzeb żywieniowych danej grupy osób Polega na: • dostarczeniu, w tym przypadku dzieciom i młodzieży, posiłków i napojów gotowych do spożycia, • zapewnieniu warunków umożliwiających ich spożycie, • świadczeniu usług towarzyszącym tym działaniom, • promowaniu zachowań prozdrowotnych i działania oświatowo-edukacyjnego.

41. Żywienie dzieci i młodzieży w szkole odgrywa bardzo istotną rolę: • w profilaktyce zaburzeń stanu odżywienia, • może wpływać na stan zdrowia w wieku rozwojowym i dorosłym. Prawidłowa realizacja żywienia zbiorowego wymaga: • wiedzy na temat zasad prawidłowego żywienia, • wiedzy na temat wartości odżywczej produktów spożywczych, • umiejętności obliczania zawartości energii i składników pokarmowych w potrawach z uwzględnieniem strat technologicznych, • znajomości zasad układania jadłospisów, • znajomości różnorodnych zasad kulinarnych, stąd przysparza niekiedy jego realizatorom wiele problemów i trudności.

42. Każdy uczeń przed wyjściem z domu do szkoły obowiązkowo powinien zjeść ŚNIADANIE Jest to pierwszy posiłek po wielogodzinnej przerwie nocnej, kiedy stężenie glukozy we krwi jest bardzo niskie, co może niekorzystnie wpłynąć na samopoczucie uczniów. II ŚNIADNIE i/lub OBIADpowinny być spożyte w szkole, ze względu na długi okres pobytu uczniów w szkole (5-10 godzin). Uczniowie przebywający w szkole do 6 godzin powinni zjeść co najmniej jeden posiłek – II śniadanie lub ciepły posiłek, zaś przebywający powyżej 6 godzin – dwa posiłki.

43. Posiłek w szkole Uczeń przebywający w szkole kilka godzin powinien zjeść 1, a najlepiej 2 PEŁNOWARTOŚCIOWE POSIŁKI. Do czasu przebywania w szkole należy doliczyć: • czas dojazdu (coraz większa odległość szkoły od domu), • zajęcia pozalekcyjne, • fakt, że niektóre dzieci nie jedzą po przyjściu ze szkoły, czekając na powrót rodziców. W tej sytuacji spełnienie zaleceń dotyczących regularności spożywania posiłków możliwe jest tylko w przypadku zjedzenia w szkole 1 lub 2 posiłków.

44. Dlaczego posiłek w szkole jest ważny? (1) • dzieci i młodzież nie zawsze mają zwyczaj spożywać przed wyjściem z domu I śniadanie oraz zabierać ze sobą produkty, które mogłyby spożyć w szkole  II śniadanie lub obiad w szkole są często ich pierwszym posiłkiem, • dostępne w szkolnym sklepiku produkty nie zawsze mogą dostarczyć organizmowi wszystkich niezbędnych składników pokarmowych, • dla części dzieci obiad w szkole stanowi jedyny ciepły posiłek, jaki spożywają w ciągu dnia (dotyczy to szczególnie dzieci z ubogich rodzin lub dzieci, których rodzice poświęcają znaczną część czasu na pracę zawodową),

45. Asortyment produktów spożywczych sprzedawanych w sklepikach szkolnych, bufetach źródło: badania POLHEALTH cyt. za „Otyłość, żywienie, aktywność fizyczna, zdrowie Polaków”,red. Jarosz, 2006

46. Dlaczego posiłek w szkole jest ważny? (2) • spożywanie II śniadania lub obiadu w szkole może kształtować korzystne nawyki żywieniowe: • dziecko przyzwyczaja się doregularnego spożywania posiłków, • zaczyna lubić potrawy, które są mu podawane i akceptować ich smak, • spożywanie prawidłowo zestawionych, pełnowartościowych, smacznych posiłków kształtuje nawyk racjonalnego odżywiania, kontynuowany w późniejszym życiu, • stanowi ważny element procesu edukacji • uczniowie przyswajając wiedzę z zakresu prawidłowego żywienia mają możliwość obserwowania, jak wygląda ono w praktyce, • stołówka szkolna może być miejscem, w którym uczniowie naucza się, jak powinni się odżywiać (żywienie w ich domach często odbiega od zaleceń), • wspólny posiłek sprzyja integracji uczniów • jest pewnym urozmaiceniem czasu spędzanego w szkole, • daje szansę oderwania się na trochę od zajęć szkolnych.

47. Dlaczego posiłek w szkole jest ważny? (3) Udowodniono, że: • dzieci spożywające posiłek w szkole w porównaniu do dzieci niespożywających go: • lepiej wykonują niektóre zadania związane z koncentracją i pamięcią, • osiągają lepsze wyniki w przedmiotach, takich jak matematyka i geografia, • dzieci niespożywające posiłku w szkole: • skarżą się na bóle brzucha lub głowy, • odczuwają osłabienie, rozdrażnienie, maja gorszą koncentrację, • mają problemy z nauką, zachowaniem i emocjami.

48. Aktualna sytuacja w zakresie wydawania obiadów w Polsce (1) Dane z Ministerstwa Edukacji Narodowej wskazują, że: • wiele szkół nie jest przygotowanych do wydawania pełnowartościowych posiłków, • 56% szkół podstawowych i 54% gimnazjalnych posiada funkcjonalną stołówkę, • z wydawanych w tych stołówkach posiłków korzysta 9% uczniów ze szkół podstawowych i ponad 5% z gimnazjum, Żywienie zbiorowe dzieci i młodzieży częściej jest prowadzone przez szkoły miejskie niż wiejskie: • większość szkół w miastach posiada stołówki i wydaje obiady 2-3 daniowe, • w stołówkach wiejskich ze względu na brak możliwości przygotowania ciepłego posiłku, często są wydawane kanapki, drożdżówki, napoje.

49. Szkoły organizujące wspólne posiłki i uczniowie z nich korzystający źródło: badania POLHEALTH cyt. za „Otyłość, żywienie, aktywność fizyczna, zdrowie Polaków”,red. Jarosz, 2006

50. Szkoły wydające ciepłe posiłki w podziale na województwa w 2000r.