Ekonomika - Menadzment i ekonomika organizacije -

1. Ekonomika- Menadzment i ekonomika organizacije - Dr Mirjana Kuljak Ekonomski fakultet Univerzitet Crne Gore 2008.

2. Sadržaj: 1. Uvod: Firme i njihov menadžment 3. Neoklasične firme na savršeno konkurentnim tržištima 4. Tržišna struktura 5. Efikasnost u organizovanju ekonomske aktivnosti 6. Organizacione alatke 7. Ugovori i ugovaranje 8. Diskurs o ugovaranju: moralni hazard 9. Distribucija, rente i efikasnost 10. Teorija investicija i finansijskih tržišta 11. Vlasništvo i kontrola nad korporacijama 12. Radni odnos 15. Fleksibilna proizvodna tehnologija i organizacija 16. Ekonomika strategije

3. 1.Uvod: Firme i njihov menadžment

4. A. Šta je firma? • B. Tri osobine firme • C. Pregled tradicionalnih teorija firme • D. Kratka istorija kapitalističke firme • E. Globalne 1990-te: Reorganizacija, • joint ventures i strateške alijanse • F. Naš put ka razumijevanju menadžmenta i ekonomike organizacije • G. Od posebnog interesa za menadžere Ključne riječi

5. A. Šta je firma Definicija • Ljudi rade u kompanijama, u javnom sektoru (bolnica, univerzitet, drzavni organi); odrastaju u organizacijama-porodicama; okupljaju se u NVO, a u firmamaiz posebnih razloga (da prodaju ono sto proizvedu - prodaju outpute, kupuju inpute); business (bez obzira na njihovu zakonsku formu – Doo, Ad, GmbH, &Co, Ltd.) • Firma– proizvodna organizacija čiji članovi sarađuju u obliku nekog oblika sporazuma (formalnog tj. ugovora, neformalnog obostranog očekivanja, srodstvu). Njeni članovi su u direktnoj interakciji, ne preko tržišta, dok inpute nabavlja,a autpute prodaje preko tržišta.

6. Relacije unutar firme Interakcije unutar firme? • Najmanje dvije vrste interakcija – prvo, relacija autoriteta (šef, vrhovni autoritet, bez obzira na detaljnost ugovora o radu); izuzetak je ravnopravno partnerstvo (na pr. advokati, računovođe koji ravnopravno donose odluke); druga vrsta interakcije je komunikacija i saradnja između radnika na istom hijerarhijskom nivou u firmi (“horizontalne interakcije”), ali u okviru autoriteta direktnog nadzornika; zaposleni su istovremeno i podređeni i nadređeni i koriste naredbodavni autoritet kao dio svog posla • Firma je spona/sprega ugovora, u čijem centru/na vrhu je vlasnica

7. Stvaranje firme ... Kako firma nastaje u realnosti (od rođenja do smrti) ? • Osnivač firme – preduzetnik, prvo ima ideju tj. viziju novog ili boljeg proizvoda/usluge i počinje sa ugovaranjem (ako ima nešto svog novca, ok, ako ne, naš preduzetnik-poletarac može da ubijedi nekog drugog, čistog kapitalistu, da uloži svoju ušteđevinu kao početni kapital u novu firmu, u zamjenu za učešće u budućem profitu, što se kasnije “zapečati” i formalnim ugovorom, a ovaj kapitalista postaje suvlasnik nove firme – učestvuje u donošenju vrhovnih odluka, u rezidualnoj kontroli, da bi zaštitio svoje kapitalno učešće). • Time preduzetnik sada ima i drugu ulogu – postaje suvlasnik i zadržava drugi dio budućeg profita. • Treca ulogapreduzetnika je da radi za firmu, čiji je sada i suvlasnik, da bi realizovaosvoju početnu ideju/viziju boljeg proizvoda/usluge (na pr. razvoj softvera), odnosno mora da organizuje i planira poslovanje, vodi i motiviše ljude ili, drugim riječima, da bude menadžer. • Nakon godinu dana,veći dio početnog kapitala biće iskorišćen, može se desiti da nema narudžbi za softver i da posao stane (što je sudbina većine preduzetničkih poduhvata, bankrotstvo, likvidacija). Tada će kapitalista izgubiti svoj udio, a preduzetnik godinu dana napornog rada, bez nadoknade, zaposleni će izgubiti posao koji je bio manje plaćen (međutim, ako se radi o mobilnoj, kvalifikovanoj osobi, koja ima talente koji se traže, može da nađe novi posao). ...

8. ... Stvaranje firme • Ako firma ima sreće, ako razvija nove proizvode i stižu nove narudžbe, počeće da pritiču prihodi, preduzetnik će moći sebi da isplaćuje platu glavnog izvršnog direktora (menadžera), da iz ostvarenog profita isplaćuje dividendu suvlasnicima (sebi i spoljnjem kapitalisti), a veći dio profita da ponovo ulažće u širenje business-a i veći broj zaposlenih. Jako je mali broj slučajeva kada novi poslovni poduhvati imaju nagli rast prodaje i kada firma prelazi iz malih u rang srednjih firmi, a o ulasku u prvih nekoliko u svojoj industriji da ne govorimo. • Čak i velike i uspješne kompanije mogu da budu preuzete od drugih kompanija, da postanu neuspješne i likvidirane. Ako preduzetnik bude jako uspješan u svom poduhvatu, ako zahtjevi poslovanja prevazilaze menadžerske sposobnosti svog osnivača, a ako je on mudar, posao će prepustiti profesionalnom menadžeru, a on će zadržati mjesto kao suvlasnik (u bordu direktora). Ako nije toliko mudar, može se desiti da ga izbace sopstveni menadžeri, direktori, vanjski investitori (sto se desilo osnivaču Apple-a) ...i kraljevine imaju problema kad se bira naslednik (a sto ne bi porodična firma, ako sin poželi da živi kao playboy?) • Naravno, za početak business-a novac se može nabaviti i od zajma (uz zalog/garanciju). Kreditor tada nije suvlasnik, on ubira kamatu, ne donosi odluke, ne pripada mu pravo rezidualne kontrole (osim ako mu firma ne isplaćuje kamatu) • Uloge – preduzetnik, menadžer, kapitalista, radnik, mogu da se preklapaju. U zavisnosti od toga kakve su ugovorne relacije među članovima firme, i sama firma (kao pravni entitet/subjekt) može da ima različite zakonske forme.

9. Pravni entitet • Precizni pravni okvir i terminologija razlikuju se od zemlje do zemlje, ali svugdje postoji nekoliko osnovnih pravnih struktura: inokosno vlasništvo, partnerstvo, korporacije. • Inokosno vlasništvo – business koji je u svojini samo jedne osobe; jednostavno za osnivanje; predmet je samo par zakonskih regulativa; ne plaća porez kao kompanija, vlasnik plaća samo porez na sopstveni prihod od tpog business-a; vlasnik snosi neograničenu ličnu odgovornost za dugove business-a, nije lako doći do kapitala (ako nema garancije). ...

10. ... Pravni entitet • Partnerstvo – između dvije iliviše osoba;neograničena odgovornost (da bi se prešlo u status ograničene odgovornosti, kompanija mora ispuniti određene uslove i pravila i plaćati porez na kompaniju); da bi postalo javna kompanija sa ograničenom odgovornošću (public limited company, plc) ili korporacija kojom se može javno trgovati (publicly traded corporation) tj. čije se akcije kotiraju na berzi, business mora ispuniti rigorozne uslove (objavljivanje detaljnih računa i imenovanje borda direktora, u nekim zemljama sa predstavnicima zaposlenih tzv. kodeterminacija).

11. ... Pravni entitet • Korporacije – u svim pravnim sistemima predstavljaju pravni entitet/lice. Njen nastanak/registrovanje može dugo da traje i da bude skupo; vlasnici i zaposleni imaju odvojene pravne statuse, a odgovornost se odnosi samo na iznos početnog kapitalnog udjela svakog investitora pojedinačno; prenos vlasničkih akcija se lako vrši preko berzi, a korporacija ima životni vijek koji ne zavisi od životnog vijeka osnivača. • MNE (MNC) – multinacionalne korporacije imaju hiljade i milione akcionara širom svijeta; glavni izvršni direktor (managing director, chief executive, CEO) može da ostvaruje svoje ciljeve (poslovnu imperiju) na štetu akcionara; CEO-a imenuje bord direktora, koji treba da predstavljaju interese vlasnika (a u Njem. I Šved., na pr. i interese zaposlenih, u skaldu sa zakonom o kodeterminaciji) ... Konflikti interesa između vlasnika, direktora, menadžera i zaposlenih stalni je predmet razmatranja u praksi i u teoriji (jer vladaju uslovi ograničenih informacija i neizvjesnosti); pomenuti subjekti nazivaju se stejkholderima firme, zajedno sa kupcima, dobavljačima i lokalnom zajednicom. To znači da oni imaju dugoročan interes za dobro poslovanje korporacije (veće buduće dividende, plate, zarade, value for money tj. vrednije proizvode, nego da imaju posla sa firmom koja predstavlja sledeću najbolju šansu)

12. ... Pravni entitet • ... Za ekspanziju poslovanja i nove investicije korporacija nabavlja kapital na tri načina: (a) pozajmicama - od banke ili od investitora (emitovanjem mjenica); (b) emitovanjem nove serije akcija; (c) samofinansiranjem tj. zadržanom zaradom - dijelom zarade (profita) koji se ponovo ulaže u poslovanje i ne isplaćuje se akcionarima u vidu dividende. • Koji je najbolji oblik finansiranja poslovanja, to zavisi od mnogo faktora, ali u velikoj mjeri od već izabranog organizacionog (pravnog) oblika.

13. B. Tri osobine firme • Činjenica je da firme postoje u razvijenim ekonomijama današnjice (većina proizvoda i usluga proizvodi se u firmama u privatnom, profitnom sektoru, a ne u neprofitnim firmama i vladinom sektoru). Zbog čega one postoje, kako se ponašaju i razvijaju – to objašnjavaju teorije firme (u nastavku predavanja), ali svakako ih karakterišu tri osobine: • Pravni entitet -firme mogu da stupaju u ugovorne odnose sa snabdjevačima, posrednicima, zaposlenima i kupcima. • Administrativna jedinica pod centralnom kontrolom – grupom ljudi (povezani su ugovorima) upravlja se iz jednog centra, njihovi pojedinačni poslovi su specijalizirani, ali se njihov rad koordinira, motiviše i nadgleda (monitoring). • Skup resursa – fizičke opreme, naučenih vještina, likvidnog kapitala (novca), odnosno sastoji se od tri grupe resursa: (a) materijalnih komponenti (pogoni, distribuciona mreža, patenti, autorska prava, hartije od vrijednosti), (b) nematerijalnih komponenti (lično tehničko znanje, goodwill, reputacija, lične relacije, (c) likvidne imovine (na pr. gotovinski depoziti u banci).

14. C. Pregled tradicionalnih teorija firme • Do sada su dobro ustanovljene četiri teorije koje objašnjavaju postojanje firmi (one analiziraju različite jedinice analize, polaze od različitog raspolaganja informacijama i pretpostavljaju različito okruženje u kojem firme posluju): 1. Crna kutija– ovo je neoklasična teorija organizacije, najstarija je i najviše utemeljena. Ona na firmu gleda kao na “crnu kutiju” (ne zalazi u unutrašnju strukturu firme) tj. proizvodnu funkciju, koja je sposobna da proizvede veliki broj raznih autputa, koristeći različite kombinacije inputa. Sve firme koje postoje na tržištu (tj. svi agenti na tržištu) imaju savršene informacije (tj. znaju sve tehnički moguće kombinacije proizvodnje i potrošnje i sve cijene, i na nabavnom i na prodajnom tržištu) – znači da su informacije simetrično raspoređene tj. da svaka strana ima pristup istim podacima. Ova teorija polazi od toga da su menadžeri (i svi ostali) u potpunosti informisani, tako da se njihova uloga svodi na to da izaberu optimalni plan proizvodnje: onu kombinaciju inputa (najniži troškovi) i one autpute (najviši prihodi) koji će omogućiti ostvarivanje maksimalnog profita odn. tržišnu vrijednost firme. ...

15. ... Pregled tradicionalnih teorija firme 2. Agencijsko gledište- to su tzv. principal-agent teorije firme. Po njima postoje asimetrične informacije – bar jedna strana u nekom dogovoru ima bolje informacije o nekom aspektu dogovora, od drugih strana; firma je u svojoj suštini serija ugovora, gdje principal (vlasnik firme) unajmljuje agenta (menadžera i ostale zaposlene) da djela u njegovo ime. Obično, agent ima bolje informacije i o svojem zalaganju i rezultatima, ali i o mogućnostima širenja interesa principala. Osnovna razlika između principala i agenta je u tome što je principal “superiorna (nadređena) strana” (obično je to vlasnik ili neko ko kontroliše, štiti njegove interese, na pr. direktori u bordu direktora); agent je, ustvari, zaposleni u firmi. Principal snosi rizik sa kojim se suočava vlasnik (gubitak uloženog kapitala, neostvarivanje profita), agent je ugovornim obavezama principala (da agentu isplaćuje platu) izolovan od ovih rizika (ali ne trajno). Ova teorija je značajna jer objašnjava konfliktne interese principala i agenata (klasične konflikte koji postoje između vlasnika, menadžera i radnika).

16. ... Pregled tradicionalnih teorija firme 3. Interakcije koje nisu besplatne – tj. teorija transakcionih troškova analizira pojedinačne transakcije, koje su osnovne za ugovorni sporazum između ugovornih strana (zbog toga se preklapa i dopunjuje sa principal-agent teorijom). Po ovoj teoriji, dolaženje do informacija je skupo i one nisu svima jednako dostupne i zbog toga se pojedinci i organizacije ne mogu ponašati potpuno racionalno, već ih karakteriše ograničena racionalnost, a ugovori se sklapaju uz manje informacija od onih do kojih je moguće doći. Moguće je da se sporazumne strane oportuno i nepošteno ponašaju (sebično i na štetu ostalih), a vjerovatno uz prevaru i obmanu. Razmjena u ovkavim uslovima dovodi do nastanka transakcionih troškova, iznad ugovorenih cijena. Ovi troškovi odnose se na: sticanje skupih informacija, sklapanja ugovora u kompleksnim neizvjesnim okolnostima i nadgledanje izvršavanja ugovora (monitoringa performansi), odnosno oni odražavaju strukturu mreže ugovora na kojima se organizacija zasniva. Kada znamo da obavljanje transakcija košta firmu, logično je da firma treba da donese odluku – kojepotrebe/transakcije da obavlja sa akterima preko tržišta, sa kojima mora da sklapa ugovore, a koje da obavlja unutar sebe, mimo tržišta i sklapanja ugovora? Drugim riječima, firma mora da se odluči koje potrebe će zadovoljavati internim “ugovaranjem”, a koje eksternim. To je tzv. odluka proizvoditi-ili-kupovati (neki poluproizvod)

17. ... Pregled tradicionalnih teorija firme 4. Organizacija koja uči – evolutivna teorija, najmanje je razvijena i prihvaćena teorija organizacije firme. Jedinica analize je firma i njeni proizvodni procesi, i to preko tri povezana aspekta organizacije: njene strukture, strategije i osnovne kompetencije (core competency). Osnovna kompetencija firme je ne samo ako ona ima neku prednost u proizvodnji nekog proizvoda ili usluge, već i prednosti u proizvodnji inovacija, novih i srodnih proizvoda (što firmi obezbjeđuje opstanak na duži rok, evolucijom kompetencija). Suprotno tome, firma, ili cijela privreda, može da bude zaglavljena (slučajem ili tradicijom) u neefikasnoj tehnologiji.

18. D. Kratka istorija kapitalističke firme • Usmena prezentacija

19. E. Globalne 1990-te: Reorganizacija, joint ventures i strateške alijanse • Usmena prezentacija

20. F. Naš put ka razumijevanju menadžmenta i ekonomike organizacije • Da znanje iz ove knjige bude korisno nakon diplomiranja. Ono se razlikuje od tradicionalnog poslovnog obrazovanja i cilj je da na kraju imate uvid u razvoj korporativne strategije (koja odrazava interno i eksterno okruzenje organizacije) • ....Dakle, ekonomija je nauka o alokaciji i razmjeni resursa, a ekonomska aktivnost rezultat je transakcija između više učesnika (oni kreiraju odnose razmjene među sobom, partnerstva, joint ventures, firme, virtualne korporacije). • Alatke iz ove knjige omogućavaju da se razumiju transakcije između i unutar firmi.

21. ... F. Naš put ka razumijevanju menadžmenta i ekonomike organizacije • Kroz sva poglavlja knjige provlači se nekoliko povezanih tema; za sada su one samo opisane na sledeci nacin (o njihovom znacaju pise u poglavljima): • Tema 1: Razmjena – ekonomska aktivnost se dešava kroz razmjenu/transakciju, a nas interesuju uslovi/tok događaja pod kojima se razmjena dešava – na tržištu i izvan zaštićene tržišne realnosti • Tema 2.Organizacija – je ostrvo u “moru”/na tržištu; uglavnom, tamo gdje postoji organizacija/ostrvo, ona zamjenjuje tržište/”more”; u okviru nje se organizuje ekonomska aktivnost proizvodnje, ona je zaista serija ugovora koja povezuje razne učesnike; uslovi u kojima se ostvaruju ugovori je okruženje firme (ono se mijenja, a time i organizacija).

22. ... F. Naš put ka razumijevanju menadžmenta i ekonomike organizacije • Tema 3: Nesavršene informacije – u svim ugovorima postoji neizvjesnost i nesavršene informacije (nema transakcija u uslovima potpune izvjesnosti, niko ne može da predvidi budućnost); pošto je teško stalno nadzirati ugovornog partnera (kako on obavlja svoj posao), onda je pametno da nam bude jasno koje obaveze je on ugovorm prihvatio (ako postoji više povjerenja, manja je potreba za nadzorom ... Povjerenje je vrijedno dobro, isplati se) • Tema 4: Oportuno ponašanje – kada se prilikom ugovaranja i sprovođenja-realizacije ugovora neko ponaša na sebičan način i na račun ostalih učesnika. Da bi se oportuno/sebično ponašanje rjeđe dešavalo, onda se prilikom ugovaranja (a ugovori su temelj organizacije) vodi računa o uspostavljanju povjerenja, podsticaja, provizija za monitoring – tada je funkcionisanje transkacija i firme (preko ugovora) efikasno.

23. ... F. Naš put ka razumijevanju menadžmenta i ekonomike organizacije ... Pored oportunog ponašanja, tokom obavljanja transakcija dolazi i do situacija moralnog hazarda (pošto onaj koji nadgleda drugoga realno samo nepotpuno može da nadgleda izvršioca/drugu ugovornu stranu posla, i time rizikuje/hazard jer mora da se osloni na povjerenje/oslanjanje na moral da ce izvršilac do kraja korektno odraditi svoju ugovornu obavezu) ...U ekonomskoj razmjeni/transakciji može doći i do ostvarivanja ekonomske rente (koristi koje neka ugovorna strana ima, zaposleni na pr., a koje su veće od onoga što je potrebno da tu stranu privuče da obavlja tu aktivnost: na pr. Dovoljna bi bila plata od 500 eura da me privuče da obavljam neki posao, a plaćena sam 600 eura + ostale koristi ... ekonomska renta je 100 eura i ostale koristi koje imam obavljajući tu aktivnost/posao. Tako i firma može da stiče ekonomsku rentu (da za neki posao dobije više nego što je bilo dovoljno da ona uđe u taj posao) .... To je kad dobijate “nešto za ništa” (dobro je za onoga koji ih prima, ali nije za onoga koji ih daje, osim ako ih ne daje svjesno, kao stimulaciju).

24. G. Od posebnog interesa za menadžere • Iako se ekonomija ponekada može učiniti prilično apstraktnom (prognoziranje stopa rasta, budućih dešavanja), menadžeri treba da raspolažu alatkama (sredstvima, znanjem, tehnikama, vještinama) za donošenje strateških menadžment odluka (da vode firmu kroz globalno tržište/”more” na dugi rok). • Zbog toga je dobro da znamo: - kako su se industrijski razvijale vodeće ekonomije (USA, Japan, Njem.) ... - kako se velike firme povezuju sa mrežom malih firmi, kako povećavaju svoju konkurentnost na globalnom konkurentnom tržištu, - kako to utiče na promjene na nivou firme/organizacije: na samu razmjenu i na ugovore i običaje (formalne i neformalne) koji regulišu ekonomske interakcije

25. Ključne riječi