UNIVERZITET U SARAJEVU

1. SAVJETOVANJE O REFORMI VISOKOG OBRAZOVANJA PRIMJENA BOLONJSKOG PROCESA NA UNIVERZITETU U SARAJEVU (11. i 12. aprila 2008. godine u Sarajevu) UNIVERZITET U SARAJEVU Doc. dr Mersida Sućeska

2. FAKULTET KRIMINALISTIČKIH NAUKA SARAJEVO "PROBLEMI FINANSIRANJA NAUKE I NAUČNOISTRAŽIVAČKOG RADA U DRUŠTVENIM NAUKAMA U KONTEKSTU SADAŠNJE ZAKONSKE REGULATIVE U BOSNI I HERCEGOVINI” Doc. dr MERSIDA SUĆESKA, prodekanesa za finansije Doc. dr Mersida Sućeska

3. SAŽETAK : • Problemi finansiranja nauke i obrazovanja izraženi su u svim tranzicijskim zemljama, a u BiH ponajviše. • Dva su krupna razloga tome, nedovoljan privredni razvoj i nedovoljna finansijska izdvajanja. Ovaj referat želi markirati pobleme koji to uslovljavaju. • Kantonalno/Županijsko Univerzitetsko organizovanje neće sretno rješiti ove probleme. Zakonski paralelizam će pogoršati situaciju. Bolonjski proces ne može zaživjeti zbog nemogućnosti da se ispuni materijalno finansijski i kadrovski censuz. Doc. dr Mersida Sućeska

4. Rješenje bi bilo da se donese zakon o finansiranju naučnoistraživačkog rada na nivou države BiH. • Sve dok se to ne uradi, naučno-istraživačka oblast će stagnirati, zbog neadekvatno ustrojene države, u kojoj je nauka i obrazovanje spuštena na entitete, kantone, županije i općine. • Objektivni analitičar i kritičar društvene stvarnosti u Bosni i Hercegovini, odmah će uočiti kako je u demokratiziranoj zemlji divergentnih interesa, umjesto proširenja uslijedilo sužavanje prostora za djelovanje nauke. Doc. dr Mersida Sućeska

5. Stoga ovaj problem zaslužuje brzu multidisciplinarnu naučnu elaboraciju, u čemu problem finansiranja naučnoistraživačkog rada treba riješiti na način kako to čine male i srednje razvijene zemlje i naravno zemlje EU. • Put se mora trasirati prvo u visoko produktivnu ekonomiju, koja će svojim reverzibilnim finansijskim učincima omogućiti izgradnju jedinstvenog istraživačkog prostora u granicama cijele Bosne i Hercegovine. • Jedinstveni istraživački prostor povezuje ekonomiju, obrazovanje, odlučivanje i upravljanje kao naučnu strategiju, za što se zalaže ovaj referat. Doc. dr Mersida Sućeska

6. 1. Uloga i značaj naučnoistraživačke djelatnosti • Za ukupni razvoj nacionalne ekonomije prioritetno mjesto zauzima naučnoistraživačka djelatnost, u procesu stvaranja društva baziranog na znanju. • Dakle, nauka i tehnološki razvoj su osnove razvoja svakog društva. • Praksa je pokazala da su zemlje sa najvećim stepenom razvoja ujedno i zemlje sa najvećim finansijskim izdvajanjem za nauku. Isto tako, razlike u znanju i njegovoj tehnološkoj primjeni postaju glavni faktori koji dijele razvijene zemlje od nerazvijenih, kao i bogate od siromašnih, visoki životni standard od niskog i sl. Doc. dr Mersida Sućeska

7. Međunarodna privreda pod snažnim utjecajem globalizacijskih procesa je postala fleksibilna, otvorena i integrirana. • Tehnološki napredak, znanje, obrazovanje, te drugi faktori kvaliteta, postali su generatori rasta koji uzrokuje stalne promjene na putu razvoja i podizanja konkurentnosti. • Naučnoistraživačka djelatnost podrazmijeva stvaralački rad, čiji rezultat doprinosi otkrivanju novih znanja i korištenju istih i postojećih znanja za primjene u svim oblicima ljudskog djelovanja. Doc. dr Mersida Sućeska

8. U tom pravcu naučnoistraživačka djelatnost obuhvata fundamentalna, aplikativna i razvojna istraživanja. • Bosni i Hercegovini nedostaju ona najvažnija, fundamentalna istraživanja, zbog nedostatka finansija. • U ovom izlaganju ja se usuđujem ukazati na značaj bavljenja ovom temom za budućnost našega društva, i prezentirati trenutno stanje na univerzitetima kada je nauka u pitanju, u kontekstu sadašnje zakonske regulative, te dotaknuti se fundamentalne veze finansiranja nauke i visokog obrazovanja. Doc. dr Mersida Sućeska

9. Prema sadašnjoj situaciji ne može se od nauke očekivati da se tržisno ponaša kad već više od 10 godina u Bosni i Hercegovini postoji u skladu sa aktuelnom zakonskom regulativom, samo jedan izvor za finansiranje nauke, a to je državni budžet. • Bosna i Hercegovina kao mala država je podjeljena na entitete, i ovo što se izdvaja za nauku nije dovoljno a nije ni adekvatno statistički obuhvaćeno. Prisutna je neodgovarajuća zakonska regulativa koja je nauku kao globalni fenomen smjestila u Entitet i Kanton. Doc. dr Mersida Sućeska

10. Kanton može finansirati obrazovanje, a za finansiranje naučno – istraživačkih fundamentalnih značenja (fenomena) mali je i prostor države. • Naime, Bosna i Hercegovina prema nekim analizama izdvaja oko 2 Eura po stanovniku za istraživački rad, dok Bugarska izdvaja 8, Poljska 31, Mađarska 39, Češka 72 ili Evropska Unija u prosjeku 450 Eura po stanovniku. Doc. dr Mersida Sućeska

11. Doc. dr Mersida Sućeska

12. Ako država Bosna i Hercegovina ne bude finansirala nauku u većem procentu od 50 %, postoji opasnost da nauka postepeno odumire umjesto da se razvija. • Tek kad ulaganja u nauku dostignu 2-3% Bruto nacionalnog dohotka (sada je to manje i od 1%) i kad broj istrazivača dostigne određenu kritičnu masu, odnosno kad sredstva po istraživaču postanu dovoljna, može se pristupiti usmjeravanju naučnog potencijala ka odredjenom cilju i očekivati od nauke da značajno utiče na tehnološke tokove i razvoj društva. • Za pokretanje i razvoj industrije, privrede uopće potrebno je obezbjediti investiciona sredstva i programe. Uloga nauke, odnosno programa osnovnih istraživanja će uvjek biti stvaranje visokokreativnog kadra i razvoj novih tehnologija koje će moći da se uključe i značajno doprinesu razvoju industrije i privrede u cjelini i društvenog progresa. Doc. dr Mersida Sućeska

13. 2. Aktuelna zakonska regulativa u oblasti naučno istraživačkog rada • U Bosni i Hercegovini su u oblasti naučnoistraživačkog rada prisutni slijedeći problemi: 2.1. Neadekvatna zakonska regulativa : 2.1.1. Na nivou Bosne i Hercegovine Na državnom nivou nema propisa o naznačenoj oblasti. 2.1.2. Na nivou entiteta stanje je slijedeće: 2.1.2.1. Na nivou Republike Srpske: -Zakon o naučno istraživačkom radu”Služ.glasnik RS”br.97/04 (1% od BDP), u 2007.god.utrošeno KM 2.200.000. - Zakonom o Univerzitetu u I.Sarajevu sredstva za finansiranje potrebnih projekata obezbjeđuje vlada RS-a iz svog budžeta. • Kroz projekte FP7, TEMPUS i dr. formiran je u okviru Ministarstva nauke i tehnologije RS-a Centar za projekt menadžment (www.cpm-rs.info) koji je zadužen da radi na tehničkoj pomoći svim potencijalnim korinsnicima u Republici Srpskoj. Doc. dr Mersida Sućeska

14. 2.1.2.2. Na nivou Federacije Bosne i Hercegovine • Aktuelna zakonska regulativa obuhvata pored federalnog i kantonalne zakone, mada se u najvećem dijelu koriste zakoni i provedbeni akti ex Jugoslavije. - Zakon o naučnoistraživačkoj djelatnosti («Službeni list SR BiH», broj 38/90) primjenjuje se u kantonima koji nisu donijeli propise iz oblasti nauke. - Zakon o univerzitetu («Službeni list SR BiH», broj 39/90 i «Službeni list R BiH», br. 3/93, 24/93 i 13/94) - Zakon o izdavačkoj djelatnosti («Službeni list SR BiH» broj 35/90 i «Službeni list R BiH» br. 3/93 i 23/93) - Zakoni o fondu za nauku i n.istraživačkom radu su u pripremi. Doc. dr Mersida Sućeska

15. Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke godišnje donosi i usvaja program utroška sredstava po kriterijima raspodjele sredstava tekućih transfera. Tako je u 2007.godini bilo izdvojeno i utrošeno u nauku KM 3.300.000; ulaganja: u kadrove, projekte, podrška naučnoistraživačkoj infrastrukturi (izdavačka djelatnost, naučne institucije od značaja za FBiH...) • Na nivou FBiH u nauku ulažu i druga ministarstva, javna preduzeća, općine. Sada se radi na objedinjavanju i ovih ulaganja, da bi imali cjelovita ulaganja u FBiH. Doc. dr Mersida Sućeska

16. 3. Sredstva za podršku naučnoistraživačkoj djelatnosti u Kantonu Sarajevo • Za svrhe ovog rada uzeli smo najveći Kanton kao reprezenta uvisini izdvajanja, a to je Sarajevski Kanton, a očekuje se da i drugi kantoni slijede ovaj primjer. • Po osnovu Pravilnika o izdavačkoj djelatnosti Univerziteta Sarajevo, izdvaja se dio sredstava za nauku i obrazovanje iz uplata kandidata dodiplomskog i postdiplomsog studija, zatim po osnovu sopstvenih izdanja knjiga i publikacija. Tu je uključeno i sponzorstvo, zatim donacije i krediti Univerziteta i drugih donatora, te finansiranje istraživačkih projekata na komercijalnoj osnovi. • Ovo su dodatni dragocjeni izvori, ali simbolični, jer je njihov godišnji efekat 1 do 3% na redovne izvore. Doc. dr Mersida Sućeska

17. U skladu sa Zakonom o naučnoistraživačkoj djelatnosti, propisano je da se osiguravaju sredstva za podršku naučnoistraživačkim djalatnostima u godišnjem iznosu do 2% budžeta Kantona. • Vlada Kantona Sarajevo i Ministarstvo obrazovanja i nauke prepoznali su vrijednost društva baziranog na znanju te su obezbjeđena budžetska sredstava u 2005. godini u iznosu od 1.500.000 KM, u 2006.godini 1.400.000 KM, a 2007. 1.800.000. za razvoj nauke u Kantonu Sarajevo. Doc. dr Mersida Sućeska

18. Sredstva se izdvajaju za grantove i to: - za doktorate i magistrature, - za uključivanje u FP6 (Six Frame Program), - za sticanje ranga referentnog časopisa, - za naučne projekte. • Sredstva su izdvojena i za sljedeće baze: SCIENCEDIRECT, EBSCO, EMERALD, WEB OF KNOWLADGE, COBISS, UTIC sa mnogobrojnim projektima. Doc. dr Mersida Sućeska

19. 4. Okvirni programi EU za istraživanje i razvoj • Okvirni programi EU za istraživanje i razvoj su glavni instrument za finansiranje naučno-istraživačkog i istraživačko-razvojnog rada zemalja članica EU. • Okvirni programi postoje zvanično od 1984. godine i trenutno je u toku 7. Okvirni program, koji je započeo u januaru 2007. i trajaće do kraja 2013. godine, sa ukupnim budžetom od 50,5 milijardi Eura. • Za sada, jedino BiH i Albanija su ostale u statusu tzv.“trećih zemalja“, tj. zemalja koje još uvijek nemaju potpisan Sporazum o naučno tehničkoj saradnji sa EU. • Dosadašnje iskustvo pokazuje da je, tokom FP6, BiH imala preko 40 odobrenih projekata sa ukupnim iznosom od preko 2,5 miliona eura, a da nije uplatila ništa za ulaznu vizu! Sticanjem punopravnog članstva u FP7, BiH bi postala članica EU. Doc. dr Mersida Sućeska

20. Na političkom planu, važnost pristupa Okvirnim programima je velika, jer interes BiH za učešće u ovim programima proizilazi iz strateškog opredjeljenja prema evropskim i evroatlantskim integracijama. • Vjerovatno poslije ovoga da će i BiH biti pripremljena da se priključi evropskoj zajednici, ali se zato moramo pripremiti i kadrovski i finansijski. • Svjetli primjer je Ekonomski fakultet u Sarajevu. Od 2005. godine, Ekonomski fakultet posjeduje vlastiti fond za finansiranje NIR-a. Naučno-istraživačke projekte mogu prijaviti svi članovi Ekonomskog fakulteta u Sarajevu. Doc. dr Mersida Sućeska

21. U prilog ovog pristupa idu i misli akademika Božidara Matića, koji već odavno upozorava kako je nedovoljno ulaganje u Univerzitete Bosne i Hercegovine. • Ko god ima fiskalnu snagu, odnosno pravo potrošnje javnih sredstava, morao bi formirati fond za istraživanje, a iz takve obaveze proističe da su to Vlada BiH, sa 7,47 % javnih prihoda, Federacija BiH 56,92 %, Republika Srpska 30,1 % i Distrikt Brčko 5,51 %. Doc. dr Mersida Sućeska

22. Niti jedan od deset Kantona / Županija nije dovoljno osposobljen ni finansijski ni kadrovski za obrazovanje usklađeno sa Bolonjskim principima. Privatni fakulteti i univerziteti izrastaju preko noći jedva zadovoljavajući zakonski cenzus o učioničkom prostoru i kadrovskom kriteriju. Kao dodatni problem u finansiranju naučnoistraživačkog rada je implementacija Zakona o PDV-u, prema kojem se ne stimuliše naučnoistraživački rad. Sva sredstva izdvojena iz nauke po osnovu PDV-a treba da se reinvestiraju u nauku, što nije slučaj u bh praksi. Doc. dr Mersida Sućeska

23. Ako se uporedimo sa državama nastalim disolucijom Ex Jugoslavije, onda su ova izdvajanja u Hrvatskoj veća za šest puta, u Sloveniji za dvanaest puta, a u ostalim novonastalim državama sa univerzitetskoj tradicijom (Srbija i Crna Gora) izdvajanja su više nego dvostruka u odnosu na Bosnu i Hercegovinu. • Poslije onoga što je naprijed rečeno ne možemo se više braniti ratnim razaranjima i drugim nesretnim okolnostima koje su pogodile Bosnu i Hercegovinu, nego je vrijeme razmisliti o tome i iznaći sigurnije izvore finansiranja nauke i obrazovanja, jer nas samo to može izvući iz već pomenutih nevolja. Doc. dr Mersida Sućeska

24. Smatramo, a to se može i lahko dokazati da potencijalnih izvora finansiranja u Bosni i Hercegovini ima, samo ih treba adevatnije usmjeriti. • Najbolji dokaz za ovu konstataciju je činjenica da je Bosna i Hercegovina preopterećena administrativnim troškovima, pa kada bi se ova oblast racionalnije organizovala i ekipirala stručnim uposlenicima procjenjuje se im slobodno da bi se sadašnje izdvajanje za visoko obrazovanje moglo automatski povećati za 15 do 20%. • To znači da se putem reorganizacije procesa obrazovanja i integracije prostora Bosne i Hercegovine mogu stvoriti dodatna sredstva za kvalitetniji naučnoistraživački rad. Doc. dr Mersida Sućeska

25. Ima još jedan fenomen: Svaka oblast društvenog rada pa i ovog naučno obrazovnog ne može se staviti pod odgovarajuću kontrolu, niti statistički obuhvatiti dok se bolje zakonski ne uredi. Profesori fakulteta u BiH zanemaruju naučnoistraživački rad i sopstvenu edukaciju zbog višestrukog i paralelnog angažiranja na više fakulteta i univerziteta. Doc. dr Mersida Sućeska

26. Bosna i Hercegovina nema potpunu bazu podataka o sferi koju analiziramo. Tek je formiran naučni registar: Baze podataka i istraživačkih organizacija u Bosni i Hercegovini. • To su zapazili i strani analitičari žaleći se na to kako se na BiH univerzitetima, institutima i naučnim labaratorijama u rijetkim privrednim preduzećima kako se teško dolazi u kontakt sa podacima koji su tobož poslovna tajna, dok su u drugim zemljama potpuno javni. Da završimo ovu misao: Kada bi se zakonski i praktično popunile praznine uočene ovim referatom već bi se dobar dio problema rješio. Doc. dr Mersida Sućeska

27. Smatramo da ova situacija upozorava Vladu BiH i sve Kantonalno/Županijske vlade, da u okviru postojećih finansijskih mogućnosti pristupe osnivanju organiziranih fondacija za finansiranje naučnoistraživačkih zahvata, povezujući to sve sa istraživačko razvojnim projektima. • Uz Strategiju privrednog razvoja bilo bi sasvim uputno da se uradi i Strategija razvoja naučnoistraživačkog rada. Na ovaj fenomen skrenula je pažnju posljednja Konferencija u Tuzli na temu“Nauka, istraživanje i konkurentnost“. • U tom pravcu je i Minstarstvo obrazovanja i nauke Kantona Sarajevo i Vlada Kantona Sarajevo organizovalo Prvi Kongres bosanskohercegovačkih naučnika iz zemlje i svijeta koji je okupio preko dvije stotine naučnika iz svih naučnih oblasti sa ciljem razvoja Strategije razvoja nauke u BiH. Doc. dr Mersida Sućeska

28. Slično upozorenje uputio je i Rektorat Univerziteta u Sarajevu izradom "Strategije provođenja reforme Univerziteta u Sarajevu na principima Bolonjske Deklaracije u periodu 2007.-2009". • Date su prioritetne aktivnosti reforme, među kojima je navedeno obezbjeđenje finansijskih sredstava i za naučnoistraživački rad. • Vlada i Parlamenti trebaju donijeti Strategiju razvoja visokog obrazovanja, nauke, umjetnosti i tehnologije, kao i što trebaju formirati fondove za visoko obrazovanje i istraživanje, što je i cilj ovog referata da ovu ideju podrži. Doc. dr Mersida Sućeska

29. Nauka je dužna makar da upozori na ove stvari, jer ako nema ni upozorenja neće biti ni rješenja. Hvala na pažnji ! Doc. dr Mersida Sućeska Doc. dr Mersida Sućeska