YAŞLI ve TOPLUM

1. T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI İZMİR SAĞLIK MÜDÜRLÜĞÜ İL EĞİTİM EKİBİ YAŞLI ve TOPLUM Dr. Özlen TURGUL PhD. Şubat-2006

2. Bu Sunumda Anlatılacak Konular • Yaşlanma Olgusu ve Tıp Etiği • Yaşlılıkta Etik Sorunlar • Yaşlı Ayrımcılığı • Birinci Basamakta Yaşlı Sağlığı Hizmetleri Nasıl Olmalı

3. T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI İZMİR SAĞLIK MÜDÜRLÜĞÜ İL EĞİTİM EKİBİ YAŞLANMA OLGUSU ve TIP ETİĞİ Dr. Özlen TURGUL PhD.

4. Tanımlar: • Geriatri; yaşlılık ve hastalıklarını konu edinen bilim dalıdır • Gerontoloji: yaşlanmanın biyolojik,ekonomik,sosyal ve psikolojik etkilerini konu edinen bilim dalıdır

5. YANLIŞ Yaşlı : “Bakım isteyen başkalarına bağımlı ya da statü kaybına uğramış pasif insanlar”

6. Yaşlılık,çoğunlukla algılandığı şekliyle bir “hastalık” korunulması gereken bir “illet” değil; normal, dinamik, fizyolojik bir geriye doğru gelişme sürecidir.

7. DOĞRU YAŞLI: “ Topluma kendi becerileri ölçüsünde katılım gösteren, deneyimlerinden faydalanılacak insanlar”

8. Hepimizi bekleyen kaçınılmaz sondan bir önceki yaşam evresini, bir sorun ya da kriz olarak kabul etmek bazen kasıtlı olarak bir politika haline getirilebilir. Bu tür politikalar özellikle sağlık, zindelik, gençlik, güzellik ve uzun ömürlülük hatta ölümsüzlük vaad eden bir ürün pazarı tarafından destek görmekte ve beslenmektedir. Bu tür ekonomik baskıların yaşlılık imajını “sorun” olarak ortaya koymayı tercih edeceği göz ardı edilmemelidir. ( Bramstead 2001).

9. Toplumunkaynaklarını, hak ve sorumluluklarını paylaşırken yaş grupları arasındaki eşitliği her platformda ( eğitim-öğretim, sağlık, siyaset, hukuk, ekonomi, aile ve toplumsal yaşam) desteklemeliyiz. Birleşmiş Milletler (Troisi,2002)

10. Ekonomik Açıdan Nüfusun yaşlanması bir ekonomide işgücü arzını azaltması yanında, beslenmesi ve bakılması gereken nüfus miktarını arttırması nedeni ile de ekonominin makro-ekonomik performansını olumsuz yönde etkilemektedir.

11. Sağlık Hizmeti Açısından Nüfusun yaşlanması, ayrıca, yaşamı tehdit etmeyen kronik hastalıklara sahip veya özürlü/engelli hastaların sayısında artışa neden olarak, sağlık hizmetlerinin doğasını değiştirir.

12. Bakım Gereksinimi Açısından Yaşlanma özürlülüklerin artması ve başkalarına daha fazla bağımlılaşma anlamına gelmektedir. Bu bağımlılık genelde kız ve bazen de erkek evlatların bakımı üstlenmesiyle devam eder. Yaşlı insanlar bu bakımın talep edebilecekleri bir haktan çok, her zaman esirgenecek ya da yetersiz kalabilecek bir merhamet olmasından korkarlar ya da kendileriyle ilgilenilmesinin ön koşulu olarak kendi verebileceklerini ortaya koyabilirler

13. Karşımızdaki insan bakılması gereken bir nesne değil, katkıda bulunan bir öznedir. Fiziksel, ruhsal ve sosyal durumunun yanında deneyimleri, duyguları, yargıları ve biyografisi de iyi değerlendirilmelidir.

14. Gerontoloji’nin Altın Kuralı “ çocuk ve genç iken yetişkinlerin sana nasıl davranmalarını istediysen, sen de yardıma ihtiyacı olan yaşlı insanlara aynı şekilde davran” Bu kural (sağlık çalışanı – yaşlı hasta ) ilişkisinde de gözetilmelidir.

15. Temel Etik İlkeler • yararlılık, • zarar vermeme, • özerklik • adalet

16. Yaşama Hakkı Doğan her bebeğin, her çocuğun, her erişkinin ve her yaşlının “ yaşama hakkı” vardır. Onların bu yaşam şanslarını sürdürme eylemleri arasında birbirlerine göre bir üstünlükleri varmış gibi düşünmek insanlar arası eşitlik ilkesine ters düşer.

17. Sağlık Hakkı Sağlıklı ve kaliteli yaşam her insanın hakkıdır. Leonardo Da Vinci, Mikelanj, Verdi, Goethe, Mimar Sinan gibi bir çok deha en güzel eserlerini yetmişli hatta seksenli yaşlarında topluma sunmuşlardır.

18. Tartışılır? • Ötanazi? • Don’t rescue ? Tedavide ya da müdahalede Yaşlı Ayrımcılığı Kabul edilemez

19. T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI İZMİR SAĞLIK MÜDÜRLÜĞÜ İL EĞİTİM EKİBİ YAŞLILIKTA ETİK SORUNLAR Dr. Özlen TURGUL PhD.

20. YAŞLI İSTİSMARI ( Yaşlıya Yönelik Şiddet) • Bir yetişkin tarafından yaşlının o kültürde kabul edilemeyen bir davranışa maruz kalmasıdır. • Güven beklentisi olan herhangi bir ilişkide yaşlıya zarar veren veya strese sokan tek ya da tekrarlayan davranışlarda bulunulmasıdır

21. Yaşlı İstismarı • Aile İçi istismar ve ihmal • Kurumsal istismar ve ihmal • Öz-ihmal yada istismar (Pasif İhmal)

22. Kişiler tarafından( Aile İçi) İstismar : Dövülme, iteklenme, bağırma, hakaret, küfür, bir şey fırlatılma, saygısızlık, ilgi eksikliği, yalnız bırakma, konuşmama, tedavi etmeme/ettirtmeme, ayrımcılık, dışlama, damgalama,

23. Kurum Tarafından İstismar: Yaşlının bakım aldığı kurumlarda yasal yada anlaşmalı olarak bakım aldığı kişilerden kötü muamele görmesidir.

24. Öz-ihmal( Pasif İhmal) Bu yaşlı kişilerde en yaygın görünen ihmal türüdür, genellikle yalnız ve izole yaşayan kişilerde görülür. Bu kişiler kendileriyle ilgili farkındalığı kaybetmişlerdir, sağlık ve güvenlik ihtiyaçlarına önem göstermezler. Bu durum bazen diğer insanların hayatını da tehlikeye sokan durumlara neden olabilir örneğin kirli bir mutfak tüm akrabaları etkileyebilir. Bu kişiler yiyecek içeceklerinin temininde sağlık ve sosyal ihtiyaçlarının giderilmesinde ekonomik durumlarının idaresinde gönüllü değildirler..

25. Öz-İstismar Keni kendini ihmalin ileri dereceleri Kendini istismar ve Diyojen Sendromu denilen aşırı öz ihmal, hijyen kurallarının kesinlikle uygulanmaması, içe kapanma, her türlü yardımı reddetme ve stresli olayları provake etme durumu aşamasına dek varabilir.

26. Kurumsal ya da Aile İçi Yaşlı İstismarı Tipleri • Fiziksel • Psikolojik/duygusal • Cinsel • Ekonomik • Aktif İhmal

27. Bireysel İstismar Nedenleri: • Aile dinamiği: Aile içi şiddet • Özürlü yaşlılar • İstismarcının kişisel özellikleri • İç stres: uzun süre bakıyor olma • Dış stres: işsizlik, ekonomik sıkıntı, diğer ailesel problemler • Alkol, uyuşturucu

28. Kurumsal istismar Nedenleri Personelin düşük ücretli, sayıca yetersiz, aşırı iş yükü, eğitimsiz olması

29. Fiziksel İstismarın Olası Belirtileri • Kesiler, küçük yara bereler • Çürük, sopa veya kamçı izleri, lekeler • Öyküyle uyumlu olmayan herhangi bir yara • Üzerinde durulmamış herhangi bir yara • Saçın olmaması ve/veya saçlı deride kanama • Yanıklar • Yaşlının kendisinin istismarı ifade etmesi ( demans, Alzeimer vb !)

30. Psikolojik/Duygusal İstismarın Olası Belirtileri • Çaresizlik, Öfke, Korku, Çekingenlik • Açıkça konuşmada kararsızlık, duraksama • İnanılmaz öyküler • Bilinç bulanıklığı veya uyum bozukluğu • Depresyon • İnkar (red) • Sıkıntı • Yeme,uyku bozuklukları • Bakıcısı ile temasdan kaçınma ( sözel, fiziksel ) veya göz göze gelmekten kaçınma • İnsanlardan izole olması

31. Ekonomik İstismarın Olası Belirtileri • Banka hesaplarında olağan dışı değişiklik • Çeklerde yaşlı kişinin imzasına benzemeyen imzalar, • Onun yerine başka birisinin iş görme yetkisinin verilmesi veya vasiyetin düzenlenmesi • Yaşlı kişinin bakımına aşırı miktarda para harcanılmasına bakım veren kişinin olağan dışı ilgisi • Çok sayıda ödenmemiş faturalar, gecikmiş kira • Yeterli ekonomik gücü olmasına karşın kişisel eşyalarının yetersiz olması • Kendisine ait tablo, gümüş veya mücevherin kaybolması • Aileden ve arkadaşlardan kasıtlı ayırma

32. Cinsel istismar Olası Belirtileri • Sık üriner enfeksiyon • CYBH • Açıklanamayan davranış değişiklikleri • Vajinal veya anal kanama • Cinsel istismara uğradığını ifade etmesi

33. Aktif İhmal Belirtileri • Yaşlının kirli, bakımsız olması veya uygunsuz giyinmesi • Yaşlıda beslenme bozukluğu veya vücutta su kaybı • Yaşlının tedavisinin yapılmaması • Kir, dışkı/idrar kokusu • Deride kızarıklıklar, yaralar, bitlenme • Yaşlının ortamındaki durumlar:kötü ev, oda koşulları, ısıtılmamış, havalanmamış, suyu kesik, vb gibi • Gözlük, kulaklık, baston vb. alınmaması

34. Olası İstismarcı • Yaşlıya başkalarını görme veya konuşma yasağı • Yaşlıya karşı kızgınlık , ayıplama, yaşlıdan utanması • Bakıcısı tarafından yaşlıya yönelik saldırganlık • Kişilerin eski istismar öyküleri • Çocuk gibi veya insanlık dışı muamele • Alkol veya ilaç problemleri • Bakıcı tarafından gerçek olmayan sevgi gösterisi • Flört gibi uygun olmayan cinsel ilişki belirtileri • Toplumsal ayırımı, yaşlı kişilerle etkinlikleri sınırlama • Bakıcının isteksiz olması, yaşlıyı yok sayması, konuşmaması, çevreyi de bu yönde etkilemesi • Bakıcının garip savunması

35. YAŞLI İHMALİ ya da İSTİSMARI nın RAPOR EDİLME DURUMU Bildirilen İhmal yada istismar Bildirilmeyen ihmal yada istismar Yeni vakalar

36. Yaşlılar İstismarı Bildirmezler • Türkiye’de 8 olgudan 1 inin bildirildiği tahmin ediliyor. • Türkiye’de Türk Ceza Kanunu madde 456, 478, 473 istismarcılar hakkında yasal düzenleme mevcuttur • Hekim, sosyal hizmet uzmanı, psikolog bildirmeli ( TCK 530)

37. Dünyada Yakınları Tarafından Kötü Muamele Bildirilen Yaşlılar • İngiltere’de 65 yaş üstü yaşlıların (2000) %5’inden fazlasının psikolojik; %2’sinin fiziksel; %2’sinin de ekonomik olarak istismara uğradığını ortaya koyan bir çalışma mevcut • Kanada’da (2000);%7 psikolojik; %1’sinin fiziksel; %1’sinin de ekonomik istismar bildiren çalışma mevcut • Finlandiya (2000); % 7 kadın, % 2.5 erkek • İsveç ( 2001) % 13 erkek, % 16 kadın • Avustralya (2001) yaşlıların % 5 ‘i istismara uğruyor cins oranı ( e/K= 2/3) • ABD’de bir çalışma; Kurum çalışanlarının %36’ı yaşlı istismarına şahit olmuş

38. YAKINLARI YAŞLIDAN BIKIYOR • Yaşlı yakınlarının % 86.7 i yaşlıdan yakınıyor. • Gelin, oğlu, damat, kardeş, kızı, torunu, komşu (Sırasıyla)

39. İstismarın Önlenmesi • Toplum Eğitimi • İstismar riskine karşı korunma bilgisi • Mesleki Eğitim • Personelin yaşlı istismarının bir suç olduğunu ve cezalandırılacağını bilmesi • Hizmeti Sunanların İşbirliği

40. Ama Önce Sevgi ve Biraz Duyarlılık

41. T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI İZMİR SAĞLIK MÜDÜRLÜĞÜ İL EĞİTİM EKİBİ YAŞLI AYRIMCILIĞI Dr. Özlen TURGUL PhD.

42. Yaşlı Ayrımcılığı “yaşlı insanlara yönelik bir ayrımcılık, ırk ayrımcılığı gibi eyleme dönüşebilen bir ideoloji türü” Robert Butler Bir Kişiye sadece yaşı nedeniyle gösterilen farklı tavır, ön yargı, hareket, eylem ve kurumsal düzenlemeler olarak da tanımlanabilir.

43. Önyargılar • Yaşlıların Çoğu Hastadır yada sakattır • GERÇEK: 65 yaşın üstündeki yaşlıların %78’i normal aktivitelerini devam ettirecek kadar sağlıklıdırlar

44. Önyargılar • Yaşlıların seksüel arzuları azdır • GERÇEK: 65yaş üzerindede seksüel yaşam devam eder 60 yaşın üstünde seksin daha doyurucu olduğu bilimsel çalışmalarla bildirilmiştir.

45. Önyargılar • Yaşlılar tuhaftır, güzellik gençlik demektir, kadınlar yaşlanınca çirkinleşmekten korkarlar • GERÇEK:Bu görüş Amerikan kültürünü yansıtır. Japon kültüründe yüzdeki kırışıklıklar bilgelik belirtisi olarak hayranlık uyandırır, olgunluk ve ülkeye hizmetin izleri olarak algılanır.

46. Önyargılar • Yaşlılıkta akıl, mental yetenekler, öğrenme ve hatırlama azalır • GERÇEK: yaşlıların ancak %20 sinde uzun geçmişe yönelik hafıza kaybı vardır. Yaşlıların çoğunun öğrenme ve hatırlama yetenekleri kendi normal ölçülerinde devam eder

47. Yaşlı Ayrımcılığının Teorik Temelleri: • Ölümden duyulan korku • Medyada gençliğe, bedensel güzelliğe ve cinselliğe verilen önem, • Ekonomik verimliliğe ve üretkenliğe verilen önem, • Yaşlı araştırmalarının çoğunun huzurevlerinde yapılması onların bakıma muhtaç oldukları algısına neden olmuştur

48. Sonuç Yaşlılık dönemini bir kriz değil bir fırsat dönemi; bir sorun değil, bir çözüm dönemi olarak görebilmek ve bunu topluma benimsetebilmek için medyada, popüler kültür ve eğitim kurumlarında yaşlılığa ilişkin olumlu örneklerin yansıtılmasına yönelik çalışmalara gereksinim vardır.

49. T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI İZMİR SAĞLIK MÜDÜRLÜĞÜ İL EĞİTİM EKİBİ BİRİNCİ BASAMAKTA YAŞLI SAĞLIĞI HİZMETİ NASIL OLMALI ? Dr. Özlen TURGUL PhD.

50. Devletin yaşlılarla ilgili sosyal güvenlik sistemini kurma ve işletme fonksiyonu anayasal görevidir Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 2. maddesinde “Sosyal Hukuk Devleti” tanımı mevcuttur 61. maddesinde “Yaşlılar, Devletçe korunur. Yaşlılara Devlet yardımı ve sağlanacak diğer haklar ve kolaylıklar kanunla düzenlenir. Bu amaçla gerekli teşkilat ve tesisleri kurar veya kurdurur.” denilmektedir.. Ayrıca 2022 sayılı yasa gereği yaşlılara aylık bağlanabilmekte ve yeşil kart uygulaması ile muhtaç kişilerin sağlık güvencesi karşılanmaya çalışılmaktadır.