J.H. van Boxel Universiteit van Amsterdam 13 januari 2010

1. Mastercourse Google Earth en de zichtbare effecten van klimaatveranderingKlimaatveranderingenin het recente verleden Inleiding Geschiedenis Broeikaseffect 20ste eeuw Toekomst Google Earth J.H. van Boxel Universiteit van Amsterdam 13 januari 2010

2. Klimaatveranderingenin het recente verleden • Trends in de temperatuur • Oppervlak poolijs • Afsmelten gebergte gletsjers • Biologische gevolgen • Veranderingen in de neerslag • Jaarlijkse gemiddelde neerslag • Neerslagextremen Daarna nog een vooruitblik Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen

3. Merken we er al iets van? CO2 concentratie is al 35% toegenomen CH4 concentratie is meer dan verdubbeld N2O concentratie is 30% toegenomen CFK’s zijn geïntroduceerd Is er al een versterkt broeikaseffect? • Temperatuur . • Poolijs en Gletsjers . • Zeespiegelstijging . • Biologische gevolgen . • Neerslag . Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen

4. Anomalieën Nederland: De laatste 4 jaar • April 2006 – Juni 2007 warmer dan “normaal” • Vanaf Juli 2007 vrij “normaal met af en toe warme maand • Afgelopen winter 2 koude maanden Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen

5. Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen Temperatuuranomalieën NL

6. Temperatuur sinds 1850 • Gemiddelde temperatuur steeg ongeveer 0.8º C • Circa 0.2º C is het gevolg van natuurlijke oorzaken Variaties in zonneactiviteit, vulkanisme, El Niño / La Niña cyclus • Circa 0.6º C waarschijnlijk door menselijk toedoen Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen 2009

7. Het afgelopen millennium: Proxies Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen De decade 1990-1999 zeer waarschijnlijk de warmste decade van het millennium

8. Januari 2006 11.6 Mkm2 Februari 12.3 Mkm2 April 12.0 Mkm2 Maart 12.4 Mkm2 Mei 10.4 Mkm2 Juni 2006 8.4 Mkm2 November 8.1 Mkm2 December 2006 10.1 Mkm2 Oktober 5.7 Mkm2 Augustus 4.2 Mkm2 September 2006 3.9 Mkm2 Juli 5.7 Mkm2 Jaarlijkse gang poolijs? IJsbedekking 2006 gemeten vanuit een satelliet Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen Altijd in september het minste ijs op de noordpool

9. 2007 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2009 IJsbedekking in september Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen Afname poolijs PER JAAR tussen 1980 en 2009 een oppervlak van 1.6 maal Nederland

10. Gletsjers • Meeste gebergte- gletsjers worden korter • Door toegenomen neerslag groeien sommige gletsjers weer • Vooral west geëxponeerde gletsjers in de gematigde breedten Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen

11. Zeespiegelstijging Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen NB: Nederland nog  10 cm extra door isostatische daling Vorig interglaciaal was zeeniveau 5 à 6 m hoger dan nu

12. Biologische indicatoren 1901 1999 1901 1999 1965 2005 Biologische indicatoren Vele, o.a.: • Datum eerste kievitsei • Bloeidata diverse planten • Lengte groeiseizoen • ….. • ….. Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen December 2001: Congres Wageningen Klimaatveranderingen en fenologie

13. Verspreidingsgebied gehakkelde Aurelia in 1970 en 2000 1970 2000 Invloed op planten en dieren in Nederland Boek "Opgewarmd Nederland" (Rolf Roos) • Reeds vele effecten merkbaar • Noordelijke soorten verdwijnen • Zuidelijke soorten verschijnen • Mossen • Vlinders • Libellen • Enz. Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen

14. 05/08/02 Italië 13/08/02 Tsjechië 24/08/02 Etten-Leur Augustus 2002 (Europa) 1/8 170 mm neerslag in Barcelona. De auto’s drijven door de straten. 5/8 94 mm regen in Stampersgat (NB). Evenementenhal De Leysdream in Roosendaal (NB) stort in. 5/8 Hagelstenen zo groot als pingpongballen bij het Gardameer. Italiaanse druivenoogst grotendeels verwoest 6/8 Zware neerslag Duitsland & Oostenrijk. A8 bij München staat blank. 8/8 Rivieren treden buiten hun oevers in Roemenië, Tsjechië, Oostenrijk 8/8 Grote delen van Londense metro gesloten wegens overstromingen 13/8 Midden-Europa rampgebied door overstromingen 16/8 Waterniveau in de Elbe stijgt 4 cm/uur. In Dresden 33.000 inwoners geëvacueerd. Inmiddels ruim 90 doden in Midden-Europa. 24/8 Meer dan 100 mm neerslag in Weesp. Zwembaden Etten-Leur en Weesp storten in evenals het dak van IKEA Amsterdam. 24/8 106 mm regen in Alsemberg (België); 1½ m water in de straten 25/8 Noodweer op Mallorca. Vliegtuigen kunnen niet landen 28/8 Zware regenval in midden Italië. Straten in Rome staan blank

15. Neerslagkaarten Nederland Klimatologische neerslagkaarten(30 jarige perioden) Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen

16. 1980 Oppervlak met …… tot …… mm jaarlijkse neerslag Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen 20ste eeuw: toename gemiddelde neerslag +11%

17. Analyse van neerslag trends Neerslag variabiliteit • Grote ruimtelijke variabiliteit • Gebruik meer stations (bijv. > 10) • Grote temporele variabiliteit • Gebruik lange tijdreeksen (bijv. 100 jaar) • Meettechnieken veranderen • Corrigeren • Urbanisatie en verplaatsing • Homogene series Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen

18. Jaarlijkse neerslag Nederland: 20th eeuw Nog steeds grote temporele variabiliteit Toename “slechts” 11% per eeuw Andere studies (>100 stations) ± zelfde resultaat 40-60º NB gemiddelde trend 50 mm per eeuw Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen

19. Gemiddelde jaarlijkse neerslag 20th eeuw Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen 100 mm toe/afname is in aride en semi-aride gebieden belangrijker dan in vochtige streken • Relatieve veranderingen gebruiken

20. Relatieve veranderingen 20ste eeuw Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen Wereldwijd gemiddelde trend 2.7% per eeuw • 38% van het landoppervlak werd natter (>5%) • 42% van het landoppervlak weinig verandering • 20% van het landoppervlak werd droger (>5%)

21. Significante toename Breedten 26-39 oZ Rond evenaar Breedten 36-70 oN Aride Gebieden Noordelijk halfrond meestal droger Zuid van 24 oZ natter Trend per breedtegraad Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen

22. Verandering gemiddelde en/of temporele variabiliteit Stel: Normale neerslag 800 mm/jaar Met een standaardafwijking van 200 mm Droogteproblemen bij < 600 mm (rood) Te veel neerslag bij > 1000 mm (blauw) Als zowel gemiddelde als variantie toenemen neemt de kans op extreem natte gebeurtenissen zeer sterk toe Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen

23. Top 10 droogste en natste jaren in Nederland 1904-2000 Droge jaren redelijk gespreid over de eeuw Alle toptien natte jaren na 1950 (1950 incl.) Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen

24. Extreme maanden NL Frequentie van droge maanden onveranderd Frequentie van natte maanden (>100 mm) verdubbeld Frequentie van zeer maanden (>120 mm) verviervoudigd Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen

25. Verdeling v/d maandelijkse neerslag in Nederland • 2000: Piek naar rechts en bredere verdeling • Frequentie van maanden > 100 mm verdubbeld • Frequentie van maanden > 150 mm verdrievoudigd Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen

26. Herhalingstijden Herhalingstijd 80 mm neerslag per 5 dagen 1900 ca 6.1 jaar 2000 ca 1.8 jaar Temperatuur Poolijs Gletsjers Zeespiegel Biologisch Neerslag - Gemiddeld - Extremen

27. Volgende presentatie Inleiding Geschiedenis Broeikaseffect 20ste eeuw Toekomst Google Earth John van Boxel Klimaatverwachting voor de 21ste eeuw