LABORATUVARDA GÜVENLİK Prof.Dr.Ali ÇELİK

1. LABORATUVARDA GÜVENLİK Prof.Dr.Ali ÇELİK

2. Laboratuvarlar; içerisinde gözlemler, testler ve analiz gibi deneysel çalışmaların yürütüldüğü donanımlı yerlerdir. Laboratuvarlar iş yeri olarak tehlikeli mekanlar sayılır. Bu yerlerde çalışanların potansiyel tehlikeleri ve acil durumlarda ne yapacaklarını bilmeleri gerekir.

3. Laboratuvar Güvenliği; Araç ve gereçlere Makine ve donanımlara Çalışanın kendisine yönelik olarak meydana gelebilecek tehlikelere karşı Önlemler alma Aksayan durumları belirleme İyiye yönelik düzenlemeler adına sorunlara bilimsel yöntemlerle yaklaşma sürecine laboratuvar güvenliği denir.

4. Kaza, normal şartlar dışında, bir işleyişin normal sürecini engelleyen ve insana, çevreye, mala zarar veren veya verebilecek olan her türlü beklenmedik durumdur.

5. • Laboratuvarlarda meydana gelen kazaların çok düşük bir bölümü teknik hatalardan • Büyük bir bölümü ise insan hatalarından kaynaklanmaktadır.

6. Laboratuvar kazaları hangi nedenlerden meydana gelmektedir? • Bilgisizlik • Aşırı güven • Dikkatsizlik ve ihmal • Dikkatin dağılması • Olumsuz fiziksel koşullar • Psikolojik özellikler

7. Laboratuvarlarda karşılaşılabilecek tehlikeler; • Yanıcı ve Yakıcı sıvılar • Kimyasallar • Kanserojen maddeler • Elektrik kazaları

8. TEHLİKELİ MADDELERİN SINIFLANDIRILMASI • PATLAYICILAR • GAZLAR • SIVI MADDELER • KATI MADDELER • OKSİTLEYİCİLER • TAHRİŞ EDİCİ MADDELER (KOROZİF MADDELER)

9. PATLAYICILAR • Etken madde ile reaksiyona girdiklerinde zehirli gaz ve ısı yayarlar • GAZLAR A Sınıfı Zehir kapsamındaki gazlar ve sıvılar insan sağlığı için çok tehlikeli olan buhar oluştururlar Amonyak, alevlenmeyen gaz olarak sınıflandırılsa da çok zehirli bir gazdır Klor, zehirli, tahriş edici ve oksitleyici bir gazdır. SIVILAR Parlayıcı sıvılar (Flammable: alevlenen), Parlama noktası : 38°C (100 °F) derecenin altında olan sıvılar Kolay tutuşabilen sıvılar (Combustible) Parlama noktası : 38 °C (100 °F) derecenin üzerinde olan sıvılar

10. KATI MADDELER •Alevlenen Katı Maddelerin diğer patlayıcılardan farkı, sürtünme sonucu tutuşması ve ısıyı çok uzun süre muhafaza etmesi ve sürekli içinden yanmasıdır OKSİTLEYİCİLER •Sıvı oksijen, oksitleyici bir maddedir •Oksitleyiciler, hemen oksijenini verip tutuşmayı teşvik ederler •Organik Oksitleyiciler de hemen oksijenini verip tutuşmayı teşvik eder ve yanarlar ! KOROZİF(TAHRİŞ EDEN) MADDELER •Canlı dokuyu tahrip eden ya da çevremizde yer alan maddeleri aşındıran (paslandıran) maddelerdir •Genellikle zehirli ve reaktiftir

12. Tehlikeli maddelere maruz kalındığında aşağıdaki temel işlemler uygulanmalıdır !..

13. DEKONTAMİNASYON (ZARARLI MADDENİN KİŞİDEN VE ORTAMDAN TEMİZLENMESİ) AMAÇ: • Kazazedenin maruz kaldığı tehlikeli maddenin etkisini azaltmak • İkinci bir bulaşma tehlikesini bertaraf etmektir ÇEŞİTLERİ • Fiziksel dekontaminasyon • Kimyasal dekontaminasyon

14. DEKONTAMİNASYON YÖNTEMLERİ • Sulandırma (dilüsyon, yoğunluğunu azaltma) • Emilim yolu (Absorbsiyon) • Etkisizleştirme (Nötralizasyon) • Ayırma (Izolasyon)

15. SULANDIRMA (YIKAMA) • Kişi bol miktardaki su ile yıkanır, böylece maddenin yoğunluğu azaltılarak vereceği zarar önlenir • Kişinin vücudu iki kere bol akan su ile iyice yıkanmalıdır (saçlar, kıvrımlar, koltuk altları, kasıklar gibi içte kalan bölgeler atlanmadan) • Sabun ve süngerle ovarak yıkamak işinizi daha kolaylaştırır • Kişi yıkama sonrası hemen çarşaf ve battaniyelerle sarılmalıdır (özellikle soğuk havalarda daha özenli olunmalıdır) • Bazı kimyasal maddelerde SU KULLANILMAZ, o nedenle yıkama öncesi maddenin özelliği mutlaka öğrenilmelidir

16. ETKİSİZLEŞTİRME( Kimyasal bir yöntemdir) • Tehlikeli maddenin başka madde ile reaksiyonu sonucu etkisini yitirmesi olayıdır • Acil durumlarda nadiren kullanılır, Nedeni; • Olay yerinde uygun nötralizan maddeyi bulmak zordur • Doğru miktarı ayarlamak zordur • Reaksiyon sonucu genellikle ısı açığa çıkar

17. İZOLASYON • Etkilenen kişi ve malzemeleri tehlikeli maddeden uzaklaştırma anlamındadır • Kişinin madde bulaşmış giysilerini ve takılarını çıkarmak da izolasyona girer

18. Yaralanmalarda İlkYardım • Yara değerlendirilir (yeri, oluş şekli, süresi, yabancı cisim varlığı, kanama durumu) • Yabancı cisim ve batmış cisimler çıkartılmaz • Kanama durdurulur • Yaranın üstü temiz bir bezle kapatılır • Yaralı tetanoz aşısı yaptırması konusunda uyarılır • Ciddi yaralanmalarda 112 Acil Yardım Merkezi aranır

19. Kanamalarda İlk Yardım Kanama ciddi ise 112 Acil Yardım Merkezi aranır Kanayan yer üzerine temiz bir bezle bastırılır Kanama durmazsa ikinci bir bez koyarak basınç arttırılır Kanayan bölge kalp seviyesinin yukarısına kaldırılır Gerekirse bandaj ile sararak basınç uygulanır Kanayan yere en yakın atardamar el ile sıkılarak baskı uygulanır Kanama bunlara rağmen devam ediyorsa turnike uygulanır (Turnike atardamarı kemik ile sargı arasında sıkıştırma tekniğidir.Tek kemikler üzerine uygulanır.) • Şoku önlemek için ayaklar 30 cm yukarı kaldırılır Hızla sevk edilmesi sağlanır

20. Zehirlenmeler ve İlk Yardım Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliğine göre toksik madde ’’Az miktarlarda solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerinde akut veya kronik hasarlara veya ölüme neden olan madde / müstahzarları’’şeklinde tanımlanmıştır. Ayrıca zehirli (toksik) madde yutulması veya solunması sonucu insan vücudunda düşük oranlarda bulunması ile ya da deriyle temas etmesi halinde öldürücü etkiye sahip akut etkiler gösterebilecek maddeler olarak tanımlanır. Zehirleyici sıvı ve katı maddelerden bazıları: Anilin, arsenik, metil bromür, karbon tetraklorür, çinko fosfit, hidrosiyanik asit, talyum tozları, kurşun bileşikleri, magnezyum ve kalsiyum kloratlar, civa bileşikleri, dimetil sülfat, baryum sülfür, metil alkol vb maddelerdir. Ayrıca potasyum siyanür, hidrojen sülfür, hidrojen florür, fosgen, kükürt dioksit, amonyak, klor gazı, tetrakloretilen, fenol vb gibi maddeler, laboratuvarlarda sıkça kullanılan zehirli kimyasallardan bazılarıdır.

21. Zehirli maddeler katı, sıvı ve gaz halinde bulunurlar. Bazı zehirler, ani etki yaparak alınış dozuna göre rahatsızlıklara veya ölüme neden olurlar. Civa, kurşun gibi bazı maddeler ise vücutta yavaş yavaş birikerek zamanla etkilerini gösterirler. Zehirli maddeler genel olarak 5 ana grupta toplanabilir. Bunlar; • Kimyasal maddeler • Zehirli bitkiler • Zehirli hayvanlar • Bakteri toksinleri • Böcek zehirleri

22. Laboratuvarlarda kimyasal maddelerin yol açtığı zehirlenmelere daha fazla rastlanmaktadır. Bunlar insan vücuduna 4 ayrı yolla girmektedir: Solunum yoluyla Ağız yoluyla Deri yoluyla Enjeksiyon yoluyla

23. Solunum Yoluyla Zehirlenmeler CO , H2S, COCl2, NO gibi zehirli gazlar ve zehirli sıvıların buharları, insan vücuduna solunum yoluyla girerler. Solunum yolu zehirlenmelerinde şu belirtiler görülebilir: Kulak çınlaması Mide bulantısı Kusma Bazı kaslarda aşırı gevşeme Baş ağrısı Bilinç kaybı Hareket etme güçlüğü

24. Ağız Yoluyla Zehirlenmeler Bunlar, katı ve sıvı haldeki zehirli maddelerin yutulmasıyla oluşur. Bu maddeler sindirim sisteminin duvarlarından emilerek kana karışır ve kan dolaşımı yoluyla vücuda yayılır. Bazıları sinir sistemini, bazıları sindirim sistemini, bazıları ise her ikisini de etkiler. Belirtileri; kusma, bulantı, baş ağrısı, karın ağrısı, titreme, kas spazmı, görme bozukluğu, baş dönmesi, halsizlik vb gibi türlü etkileri görülebilir.

25. Deri Yoluyla Zehirlenmeler Deri yoluyla zehirlenmeler, zehirli kimyasal maddelerin deri ve mukozada emilmesi sonucu kana karışması ile oluşur. Zehirlenmenin yanında deri ve mukozada yanıklar ve aşınmalar da meydana gelebilir.

26. Kimyasal Yanıklar Kimyasal maddelerin deriye temas etmesi sonucu oluşan yaralara kimyasal yanıklardenir. Kimyasal maddelerin birçoğu, derinin hücre yapısını bozarak yaralara neden olurlar. Kimyasal maddenin yoğunluğu ve deri üzerinde kalma süresi arttıkça oluşan yaraların genişliği ve derinliği de artar. Bu durumlarda da çoğu kez vücudun öteki organlarını da tehlikeye sokan sistemik reaksiyonlar oluşur. Yanıklara neden olan kimyasal maddelerden bazıları şunlardır: H2SO4, HNO3 , HCl, HClO3 gibi kuvvetli asitler NaOH, KOH ve Ca(OH) 2 gibi kuvvetli bazlar NO , P2 O5 ,CaO, SO3 , K2O gibi anhidritler ve fosfor

27. Bazı kimyasal maddelerin buharları solunduğunda ağızda ve solunum yollarında; mukoza yanıklarına neden olabilir. Bu tür yanıklara inhalasyon yanıkları denir. Asit buharları, Cl 2, CO 2 ,SO 2 , H2S, NH3 ve NO2 gibi maddelerin buharları bu tür yanıklara neden olabilir. Sıvı hava, sıvı azot gibi dondurucu maddelerin deride oluşturduğu hasarlar da kimyasal yanıklar kapsamında değerlendirilir.

28. ZEHİRLENMELERDE ALINACAK ÖNLEMLER Solunum yoluyla zehirlenmelerde ilk yardım aşağıdaki gibi uygulanmalıdır  Öncelikle paniğe kapılmamalı, sakin olunmalıdır.  Kazazede gazlı ortamdan uzaklaştırılarak temiz havaya çıkarılmalıdır. Laboratuvarlardan sorumlu kişilere haber verilmeli ve ilk yardım haberleşmesi sağlanmalıdır.  Kazazedenin akciğer hasarına yol açmamak için hareket etmesi engellenmelidir.  Kazazede sakin ve sıcak tutulmalıdır.  Şoka karşı önlem alınmalı ve uyuması önlenmelidir.

29.  Etkilendiği kimyasal madde mutlaka belirlenmeli ve gelecek olan sağlık ekibine bilgi verilmelidir.  Hastada bilinç kaybı varsa, kesinlikle sıvı maddeler içirilmemelidir. Kusma durumunda, uygun yan pozisyonda yatırılmalı ve kusmukların nefes borusuna kaçması engellenmelidir.  Gerekiyorsa suni solunum veya kalp masajı yapılmalıdır.  Gerekiyorsa hastaneye sevk edilmelidir.

30. Ağız yoluyla zehirlenmelerde ilk yardım olarak aşağıdaki uygulamalar yapılmalıdır Laboratuvarlardan sorumlu kişilere haber verilmeli ve acil yardım ekibi çağrılmalıdır. Yutulan kimyasal maddenin ne olduğu belirlenmelidir. Kazazedede bilinçsiz hareketler varsa, kendine zarar vermesi önlenmelidir. Giysileri gevşetilerek rahatlaması sağlanmalıdır. Solunum kontrol edilerek, solunum yolları açık tutulmaya çalışılmalıdır. Bilinç kaybı varsa, suni solunum yapılmalı, gerekiyorsa oksijen verilmelidir.

31. Kusma durumlarında kusmukların nefes borusunu tıkaması engellenmelidir. Bunun için yüzükoyun yatar duruma getirilmelidir. Asitler, alkaliler ve petrol ürünleriile zehirlenmelerde kazazedekusturulmamalıdır !. Kusturma işlemi yapılamayan durumlarda bilinci açıksa, hastaya bol sıvı verilerek dolaşımda bulunan zehirleyici maddenin seyreltilmesi fayda sağlar. Bazı durumlarda (zehirleyici maddeye göre) kusturma yapılabilir. Kusturmalar, zehir danışma merkezinin önerileri doğrultusunda bazı sıvılar içirilerek yapılabilir.(Zehir danışma merkezinin telefon numarası 114) Gerekli durumlarda hastaneye sevk edilmelidir.

32. Deri yoluyla zehirlenmelerde ilk yardım olarak aşağıdaki önlemler alınmalıdır Elbiselere bulaştıysa hemen çıkarılmalıdır ve zehirli maddenin temas ettiği bölgeler bol temiz suyla ve sabunla yıkanmalıdır. Laboratuvar sorumlularına ve acil yardım ekibine haber verilmelidir. Zehirleyici maddenin ne olduğu belirlenmelidir. Zehirli maddenin antidotu belirlenip bununla nötralize işlemi yapılabilir.

33. Nötralize işleminde kullanılan antidot cilde zarar verebilir. Bu nedenle nötralizasyon zehir danışma merkezi ve acil servis önerilerine göre yapılmalıdır. Solunum güçlüğü varsa suni solunum yaptırılmalı ve solunum yolu açık tutulmalıdır. Kazazede yalnız bırakılmamalı ve moral verilmelidir. Deride aşındırıcı (korozif) etki oluşmuşsa yara temizlenip steril bir gazlı bezle sarılarak hastaneye sevk edilmelidir.

35. BAZI TEHLİKELİ KİMYASALLAR

36. BİRBİRİYLE KARIŞMAMASI GEREKEN KİMYASALLAR

38. LABORATUVARLARDA ÇALIŞIRKEN UYULMASI GEREKEN KURALLAR

39. Laboratuvar ortamında çalışanların sağlık ve güvenliği için temel güvenlik kurallarına uyulması büyük önem taşımaktadır. Bu sebeple laboratuvarda çalışan kişilerin laboratuvar sorumluları tarafından yapılacak uyarılara uyması gerekmektedir !... • 39

40. LABORATUVARLARDA ÇALIŞIRKEN UYULMASI GEREKEN KURALLAR • Laboratuvarda çalışılırken uzun beyaz önlük giyilmeli ve laboratuar boyunca önü ilikli tutulmalıdır. • Laboratuarda rahat ve düz ayakkabı giyilmeli ve özellikle açık ayakkabı giyilmemelidir. • Çalışmanın niteliğine göre gerektiğinde eldiven ve koruyucu gözlük kullanılmalıdır. • Laboratuvar dışına laboratuvarda kullanılan önlük, eldiven, vb. ile çıkılmamalıdır.

41. Laboratuvarda sigara içilmemelidir. • Laboratuvarda yemek, içmek, gıda malzemelerini bulundurmak, laboratuvar ekipmanlarını bu amaçla kullanmak tehlikelidir. • Çalışma esnasında saçlar uzun ise mutlaka toplanmalıdır. • Laboratuvarda çatlak ve kırık cam eşyalar kullanılmamalıdır. • Laboratuvarda çalışılırken ağız yoluyla sıvı çekilmemelidir.

42. Laboratuarda bulunan hiç bir kimyasal madde koklanmamalı veya tadılmamalıdır. • Deri yoluyla hastalıkların bulaşma riskinden dolayı laboratuvar ortamında çalışılırken açık yaralar mutlaka yara bandı ile kapatılmalıdır. • Çalışmalarda dikkat ve itina ön planda tutulmalıdır. • Laboratuvarda başkalarının da çalıştığı düşünülerek gürültü yapılmamalıdır. Asla şaka yapılmamalıdır.

43. Katı haldeki maddeler şişelerden daima temiz bir spatül veya kaşıkla alınmalıdır. Aynı kaşık temizlenmeden başka bir madde içine sokulmamalıdır. Şişe kapakları hiçbir zaman alt tarafları ile masa üzerine konulmamalıdır. Aksi takdirde, kapak yabancı maddelerle kirleneceği için tekrar şişeye yerleştirilince bu yabancı maddeler şişe içindeki saf madde veya çözelti ile temas ederek onu kirletebilir. Spatül: Laboratuarda maddeleri bölmek, almak ve karıştırmak için kullanılan genellikle metalden yapılmış aletlerdir.

44. Spatül

45. Cam kapaklı şişeler açılamadığı durumlarda şişe kapağına bir tahta parçası ile hafifçe vurularak gevşetilmeli, bu fayda etmediği takdirde camın genişlemesi için küçük bir alevle şişe döndürülerek boğazı dikkatlice ısıtılmalı veya şişe bir müddet sıcak su içinde batırılmış vaziyette bırakılmalıdır. • Kapaklı ve tıpa ile kapatılmış kaplardaki madde kesinlikle ısıtılmamalı, üzerinde ateşe dayanıklı işareti taşımayan kaplarda ısıtma ve kaynatma yapılmamalıdır.

47. Şişelerden sıvı akıtılırken etiket tarafı yukarı gelecek şekilde tutulmalıdır. Aksi halde şişenin ağzından akan damlalar etiketi ve üzerindeki yazıyı bozar. Şişenin ağzında kalan son damlaların da şişenin kendi kapağı ile silinmesi en uygun yoldur.

48. Çözelti konulan şişelerin etiketlenmesi, gerek görünüş ve gerekse yanlışlıklara meydan verilmemesi için gereklidir. Kağıt etiket kullanılıyorsa, yazılar ıslanınca akmayan kalemle yazılmalıdır. Direkt cam üzerine yapılacak işaretlemeler de cam kalemi kullanılmalıdır. • Organik çözücüler kesinlikle lavaboya dökülmemelidir.

49. Şişelerin kapak veya tıpaları değiştirilmemelidir (karıştırılmamalıdır). Çözelti şişelere doldurulurken dörtte bir kadar kısım genişleme payı olarak bırakılır. • Cam kesme ve mantara geçirme durumlarında ellerin kesilmemesi için özel eldiven veya bez kullanılmalıdır. Ucu sivri ve kırık cam tüpler ile cam borulara lastik tıpa geçirilmemelidir. Böyle uçlar; bek alevi, zımpara veya eğe ile düzgün hale getirildikten sonra bu tür işlemler yapılmalıdır.

50. Tüp içinde bulunan bir sıvı ısıtılacağı zaman, tüp üst kısımdan aşağıya doğru yavaş yavaş ısıtılmalı ve tüp çok hafif şekilde devamlı sallanmalıdır. Tüpün ağzı kendinize veya yanınızda çalışan kişiye doğru tutulmamalı ve asla üzerine eğilip yukarıdan aşağıya doğru bakılmamalıdır. Yüze sıçrayabilir. • Benzen, eter ve karbonsülfür gibi çok uçucu maddeler ne kadar uzakta olursa olsun açık alev bulunan laboratuvarda kullanılmamalıdır. Eter buharları 5 metre ve hatta daha uzaktaki alevden yanabilir ve o yanan buharlar ateşi taşıyabilir.