Kategoria czasu w rosyjskiej kulturze ludowej

1. Kategoria czasu w rosyjskiej kulturze ludowej Eliza Małek Eliza Małek

2. O przestrzeni mówiliśmy przy okazji omawiania zagadnień związanych z drogą i wędrówką. Dzisiaj porozmawiamy o drugim ważnym komponencie chronotopu - czasie. Czas jest jedną z podstawowych kategorii tradycyjnego obrazu świata. W tradycyjnym rozumieniu czasu spotykają się czas mitologiczny (o układzie cykliczny) z czasem historycznym (o układzie liniowym). Czas cykliczny związany jest z obserwacją zmian w przyrodzie (np. pór roku i faz księżyca), czas liniowy – z obserwacją przebiegu ludzkiego życia, rozciągającego się od narodzin do śmierci. Eliza Małek

3. Biologizm w postrzeganiu czasu. Izomorfizm Biologizm w postrzeganiu czasu przejawia się w tym, że • początek cyklu opisywany jako narodziny, dalsze etapy jako rozkwit, więdnięcie (jako starość), koniec jako i śmierć. • Oto jak opisuje dobowy cykl rosyjska zagadka: К вечеру умирает, поутру оживает. (Dzień) Cykle różnej wielkości są postrzegane jako izomorficzne (jedеn jest odwzorowaniem drugiego). Wiosna (część cyklu rocznego) odpowiada porankowi (z cyklu dobowego), księżycowi w okresie nowiu (z cyklu księżycowego), wschodzącemu zbożu (z cyklu wegetatywnego) i rodzącemu się dziecku (z cyklu ludzkiego życia). Por. zagadkę: Утром на четырёх ногах, в полдень – на двух, вечером – на трёх. . Eliza Małek

4. Przestrzenny odbiór czasu (chronotop) • W języku rosyjskim (podobnie jak i w innych językach słowiańskich) używa się tych samych słów (np. północ, południe) na oznaczenie czasu i przestrzeni. Leksemy впереди, позади, близь, около odnoszą się zarówno do czasu, jak i przestrzeni. • Przeszłość jest postrzegana jako to, co było z tyłu (позади), przyszłość, jako to, co z przodu (впереди) • Ślady dawnego sposobu liczenia czasu Do dzisiaj mówi się np., że na Nowy rok dnia przybywa na barani (zajęczy, wilczy) skok. Jest to relikt dawnego sposobu liczenia czasu, kiedy to oceniano długość dnia wg wydłużającego się słonecznego promienia widzianego z chaty. Eliza Małek

5. Aksjologia czasu Czas jest atrybutem życia ziemskiego (tu i teraz), w życiu pozaziemskim czasu nie ma. Dlatego ktoś, kto umiera w młodym wieku, pozostaje – wg wierzeń tradycyjnych – młodym na zawsze. Dnidobreizłe Wschodni Słowianie dzielili dni na „męskie” (niedziela, wtorek, czwartek) i żeńskie (pozostałe). Na Syberii np. dni „męskie” uważano za dobre do zawierania małżeństw. Wierzono, że dzieci poczęte w „żeńskie” dni będą nieszczęśliwe, a w wigilię świąt – kalekie. „Męskie” = parzyste, żeńskie = nieparzyste Dobry czas gwarantuje zdrowie, szczęście, bogactwo, zły przynosi choroby, nieszczęście, biedę itd. Dlatego tak ważna jest wiedza o czasie i jego granicach. Eliza Małek

6. Granice czasu Podobnie jak w przypadku przestrzeni, w postrzeganiu czasu ważne są granice. Świt, zmierzch, północ, południe i odpowiadające im (izomorficzne) liminalne (graniczne) punkty cyklu rocznego czy księżycowego uważane są za wrogie, niebezpieczne dla człowieka (wtedy - wg wierzeń - uaktywniają się siły demoniczne). Za najbardziej niebezpieczny uważa się czas pomiędzy północą a świtem (a także - odpowiednio – np. pomiędzy Bożym Narodzeniem a świętem Trzech Króli). Dlatego z tymi właśnie fazami związana jest masa zachowań rytualnych, które miały pomagać człowiekowi unieruchomić, „zawiązać” strefę czasu niebezpiecznego i „uwolnić”, otworzyć czas dobry. Eliza Małek

7. Por. szczególną waloryzację świtu, poranka: formuła „Ranek jest mądrzejszy od wieczora” w bajkach, przysłowie „Зарю проспать – рубля не видать”, pozdrowienie „dobroje utro”, które ma uaktywnić poprzez słowo dobry czas, przysłowie „Rano wstać, trzeba się umyć i uczesać” – nakaz mycia się (rytualnego zmywania, oczyszczania w celu odsunięcia zła) i czesania (jako przejście z Chaosu do Kosmosu). W ostatnim przypadku sens pragmatyczny czynności łączy się ściśle z sensem symbolicznym. Por. też wróżebną waloryzację porannego wstawania (wstał lewą/prawą nogą). Długość życia – wg wierzeń ludowych jest uzależniona od losu. Śmierć gwałtowna, przerywająca nić ludzkiego żywota zanim osiągnie on starość, jest rozumiana jako kara za grzechy. Dzień poczęcia (dzień urodzin) jest interpretowany jako zapowiedź dalszego losu (dobrego lub złego). Eliza Małek

8. Kalendarzludowy Cykliczno-liniowy model czasu jest również charakterystyczny dla chronologii chrześcijańskiej (co ułatwia wzajemne przenikanie się ludowego, pogańskiego i chrześcijańskiego systemu). Kalendarz ludowy – w tej formie, jaką znamy obecnie, jest wypadkową wielu składowych. U jego podstaw leży kalendarz chrześcijański, określający kolejność świąt, postów i mięsopustów w opozycji do dni powszednich. Terminologia kalendarzowa stanowi mieszankę chrononimów* chrześcijańskich i ludowych. Często święta kościelne otrzymują nowe nazwy oparte na tzw. ludowej etymologii. *Chrononimy - nazwy epok, świąt, uroczystości. Eliza Małek

9. Personifikacja roku, pór roku, miesięcy i dni 2.III Fiedot(Федот) - wierzono, że jeśli tego dnia jest dużo śniegu i zawieja, to wiosną trzeba będzie długo czekać na pojawienie się trawy. Федот ветронос - задирает курам нос. • 28. III. Iłłarion (Илларион) - Выверни оглобли. Koniec jazdy na saniach. • 13.VI. Akulina (Акулина) Акулина-вздери (задери) хвосты(bydło ucieka z pastwisk z powodu ukąszenia przez gzy) • Акулина-гречишница(nie pracują w polu, żeby gryka się udała) • Por. bajki o 12 miesiącach, przysłowie: Lato zbiera - zima zjada. • Niektóre ze świąt rozpoczynano od spotkania personifikowanego święta, a kończono pożegnaniem z nim i rytualnym zniszczeniem (por. palenie, topienie Marzanny). Eliza Małek

10. Ludowe nazwy miesięcy (nominacje oparte na obserwacji przyrody) • styczeń – средозим, перелом зимы • luty – бокогрей, снежень, свадебник • marzec – дорогорушитель, капельник, свистун, снеготай • maj – листопук, росеник, мур (por. polskie murawa) • wrzesień– листопад, хмурень, плакун Eliza Małek

11. Pierwszy - ostatni dzień w kalendarzu • Duże znaczenie w kalendarzu ludowym mają pierwsze i ostatnie dni świąt (Bożego Narodzenia, Wielkanocy, Świętej Trójcy, początek i ostatni dzień postu). • Niektóre z nich nazywane są wielkimi (Wielkanoc, Wielki Piątek, Wielki Post) albo pierwszymi (Первая Кутья, Первая Коляда). • Pierwszy dzień tygodnia - poniedziałek - był oceniany jako dobry, ostatni, czyli sobota - najczęściej jako zły (kojarzony ze śmiercią). • Człon „pierwszy” dominuje. Kiedy „ostatni” łączy się z pierwszym – zaczyna się nowy cykl. • W obrzędzie pogrzebowym „ostatni” oznacza absolutny koniec, powrót do pierwszego jest niepożądany i groźny. Eliza Małek

12. Odzież (strój, ubranie)w rosyjskiej kulturze ludowej Eliza Małek

13. Odzież, strój, ubranie – to najbardziej znaczący podsystemprzedmiotowego kodu kultury Funkcje odzieży – utylitarna, estetyczna, magiczna; wyróżnik płci, wieku, pozycji rodzinnej, statusu majątkowego, przynależności etnicznej, rodzaju zajęcia itp. itd. Funkcje znakowe przypisywano jednak tylko pewnym cechom ubioru (np. materiałowi, kolorowi, krojowi, długości itp.) i pewnym częściom garderoby (np. nakryciu głowy, pasowi). Znaczące było również rozróżnienie starej i nowej odzieży. Nowej odzieży używano podczas obrzędów przejścia (np. w trakcie obrzędu weselnego, pogrzebu), a także podczas siania lnu. Stara odzież pełniła nierzadko funkcję apotropaiczną (ochronną) i była wykorzystywana w połogu, w trakcie obrzędów świąteczno-noworocznych). Hierarchia funkcji odzieży jest różna w zależności m.in. od dnia. W dni świąteczne dominuje funkcja estetyczna, obrzędowa, regionalna (niektóre fragmenty świątecznego stroju mogą w ogóle być pozbawione funkcji praktycznej). W powszednie – użytkowa. Eliza Małek

14. Surowce i wykonanie Tradycyjne surowce – len, skóry dzikich i domowych zwierząt, tkaniny wełniane (samodziały) wyrabiane i barwione własnoręcznie przez mieszkańców wsi. Kobiety przędły len, wełnę, tkały, bieliły i farbowały płótno oraz samodziały. Przędzenie, tkanie, szycie i haftowanie należało do podstawowych obowiązków kobiety. Uczyły się tego od dzieciństwa (bo, - jak mówi przysłowie - „która źle przędzie, męża mieć nie będzie”) (Por. slajd 58. z prezentacji Dom…). Każdy region Rosji miał swój tradycyjny strój, który przez stulecia prawie się nie zmieniał (choć mogły się zmieniać materiały, z których szyto owe stroje). Wraz z rozwojem przemysłu tekstylnego na wieś zaczęli docierać kramarze z gotowymi materiałami, wstążkami, guzikami itp. Niemniej krój koszul, spódnic, spodni, kaftanów i fartuchów pozostawał ciągle ten sam. Eliza Małek

15. Koszula i pas Koszula to najważniejsza część garderoby. Krojona w najprostszy sposób (na kształt worka z rozcięciami na ręce) stanowiła podstawę stroju dziecięcego, kobiecego i męskiego. Obowiązkowo przepasywana pasem (ze sznurka, tkaniny, skóry). Pas – jak twierdzi Biełowinski –„zamienia „ koszulę w suknię, bieliznę – w odzież. Szyto ją z płótna lnianego. Zdobiono haftem, lamówkami. Z czasem stała się dodatkiem do spodni i spódnicy. Pas symbolizował wierność i cnotę małżeńską, kobiecą wstydliwość. Rozwiązywanie przez pana młodego pasa panny młodej w obrzędzie weselnym symbolizowało jej podporządkowanie mężowi. Z kolei obwiązanie jednym pasem młodej pary miało zapewnić trwałość związku. NB. Dzisiaj strój ludowy bywa rekonstruowany dla potrzeb amatorskich zespołów pieśni i tańca, przedstawień teatralnych itp. Eliza Małek

16. Sarafan i kosoworotka (męska koszula) Eliza Małek

17. Sarafan, wysoka spódnica (понёва), fartuch Eliza Małek

18. Odświętna sukmana Eliza Małek

19. Niezamężne dziewczęta chodziły z gołą głową, wplatały wstążki w warkocze, nosiły na głowie wianki. Warkocz uznawano za główną ozdobę panieńskiej głowy. Eliza Małek

20. Nakrycie głowy panny miało ją chronić od uroku, od działania siły nieczystej, a kształt nakrycia głowy („wianka”) przypominał koło symbolizujące małżeństwo. Nakrycie głowy (panna) Eliza Małek

21. Ślubny wianek • Ślubny wianek najczęściej pleciono z rozmarynu, barwinka, kaliny i ruty, dodając do tego przedmioty-amulety: czerwone wełniane nici, cebulę, czosnek, pieprz, kłosy lub ziarna zboża, monety, pierścionek. • Dziewczyna, która utraciła niewinność przed ślubem, była napiętnowana: podczas wesela mogli jej włożyć na głowę pół wianka . • Wianek ze sztucznych kwiatów i nitek często wkładano narzeczonemu na czapkę, aby go bronił przed urokami. • NB. obsypywanie nowożeńców ziarnem i pieniędzmi miało ich przede wszystkim chronić przed nieszczęściem, i dopiero z czasem uzyskało nowe znaczenie: stało się formą wyrażenia życzeń (urodzaju, bogactwa). Eliza Małek

22. Rogi miały chronić młodą żonę, młodą matkę i jej dziecko od działania złych mocy. Zdaniem etnografów kobieta nosząca takie nakrycie głowy upodabnia się do krowy, której przypisywano magicz-ne właściwości (m.in. moc odpędzania siły nieczystej). Por. bajkę ludową o sierocie (Крошечка-Хаврошечка/ Jednooczka, Dwuoczka….), której pomaga krowa jej matki (na jej kościach wyrasta drzewo rodzące niezwykłe jabłka, po które sięga pan/królewicz…). Nakrycie głowy mężatki (matki) Eliza Małek

23. Kokosznik- świąteczne nakrycie głowy dla mężatek Eliza Małek

24. Strój codzienny (gub. archangielska) i odświętny (Wołogda) Eliza Małek

25. Odświętny strój kobiecy Eliza Małek

26. Strój rekonstruowany http://www.choirfestival.ru/pic/peop_06_b.jpg Uralski Akademicki Chór Ludowy Syberyjski Akademicki Chór Ludowy Eliza Małek

27. Tradycyjnym obuwiem wieśniaków przez stulecia były plecione z łyka łapcie i (później) walonki*. Skórzane obuwie było niezmiernie drogie i jeśli ktoś kupował trzewiki, to używał ich tylko w święta. Nierzadko takie obuwie było noszone kolejno przez wielu członków rodziny. *NB.Dzisiaj walonki stały się modne, organizowane są pokazy walonek haute couture, para takiego obuwia kosztuje ca 400 dolarów, w Moskwie istnieje muzeum i pomnik walonka. Obuwie Eliza Małek

28. Odzież niemowlęca i dziecięca Noworodka owijano w brudną ojcowską koszulę i spodnie, żeby ojciec kochał swoje dziecko, później zawijano je w pieluszki, których również nie prano przez 40 dni. Koszulkę zakładano dziecku dopiero do chrztu. Odzież niemowląt i dzieci do lat kilku była jednakowa dla dziewczynek i chłopców (koszula) – uniseks. Po osiągnięciu wieku nastolatka chłopcy po raz pierwszy wkładali spodnie, dziewczynki (nastolatki, które osiągnęły dojrzałość płciową) – spódnice. Eliza Małek

29. Odzież ludzi starych • wyróżniała się kolorystyką - starzy ludzie nosili na ogół ciemną lub białą odzież bez jakichkolwiek ozdób, obowiązywał ich zakaz noszenia nowego ubrania nawet w dni świąteczne,. • - nie mieli prawa do ubrań o kroju typowym dla dorosłych; odzież starych ludzi miała wiele cech odzieży dziecięcej: praktyczny brak wyróżników płciowych (uniseks), zazwyczaj donosili starą, używaną odzież (swoją lub cudzą), albo ubrania szyte ze starego materiału. • Starcy rzadko nosili spodnie, chodzili w szerokich sukmanach (tzw. bałachonach, przypominających krojem tunikę) i bieliźnie. Eliza Małek

30. Eliza Małek

31. Magiczna funkcja odzieży (w rytuałach ochronnych i prokreacyjnych) • włożenie mężowi na czas aktu płciowego czapki na głowę miało zapewnić poczęcie chłopca, zawiązanie mu na głowie chustki – dziewczynki (Orłowska gubernia); • nakładanie pannie młodej czapki a panu młodemu chustki na głowę podczas obrzędu weselnego miało zapewnić młodym pełną jedność i obronę przed nieszczęściami; • odzież zabrudzoną podczas menstruacji wykorzystywano do odpędzania szkodników upraw polowych (kapusty, lnu itp.); • odzieży weselnej przypisywano moc skracania agonii, leczenia chorego, rozpędzania gradowych chmur itd. Eliza Małek

32. Zadanie domowe: Skompletuj ikonografię odzieży męskiej / żeńskiej z wybranego regionu Rosji. • Музей археологии и этнографии: http://maie.utmn.ru/expo/etno2.htm • Русский костюм: http://amnesia.pavelbers.com/Russia%20kostum.htm Eliza Małek

33. Przykładowe pytania kontrolne • W czym przejawia się biologizm w postrzeganiu czasu? • Na czym polega izomorfizm czasowy? • W czym wyraża się wartościowanie czasu? • Dlaczego strój dzieci i ludzi starych nie ma wyraźnych cech płciowych? • Podaj przykłady magicznej funkcji odzieży. • Wskaż znakowe elementy stroju pozwalające odróżnić kobietę zamężną od panny i starej panny. • Podaj kilka przykładów żywotności tradycyjnych wyobrażeń o czasie. Eliza Małek