ZABURZENIA OSOBOWOŚCI

1. ZABURZENIA OSOBOWOŚCI RENATA WOJTYŃSKA KATEDRA I KLINIKA PSYCHIATRII AKADEMII MEDYCZNEJ WE WROCŁAWIU

2. Zaburzenia osobowości • Jedno z najbardziej rozpowszechnionych zaburzeń psychicznych: od 2,1% do 20% populacji • Definicje: psychologiczne, medyczne, prawne, socjologiczne, filozoficzne • różnorodność koncepcji (genezy, mechanizmów powstawania, kryteria diagnostyczne i klasyfikacyjne, manifestacja zaburzeń)

3. Zaburzenia osobowości-etymologia • j. łac. „personalitas” lub „per somare”- ozn. „dźwięczeć przez coś” • j. grec. „prosopon”– maska aktorów, „perisoma”- strój nakładany na ciało. W starożytności pojęcie to oznaczało maskę lub osobę o określonych właściwościach „BĄDŹ SOBĄ, JAKIŚ BYĆ MUSISZ”

4. TEMERAMENT biologiczne podłoże funkcjonowania człowieka, źródło jego energii i dynamiki działania Stosuje się do psychicznych właściwości jednostki (tj. tempo, styl reagowania, zachowanie, procesy emocjonalne), które związane są z anatomicznymi i biochemicznymi cechami CUN) CHARAKTER obejmuje te cechy, które reprezentują nastawienie wobec wartości i obyczajów społecznych Ukształtowane pod wpływem środowiska i własnej aktywności właściwe dla danego człowieka cechy przejawiające się w jego postępowaniu, stosunku do ludzi, zadań, rzeczy i samego siebie Zaburzenia osobowościpojęcia pokrewne

5. Zaburzenia osobowościpodstawowe kierunki założeń teoretycznych w obrębie psychologii i medycyny • Teorie typologiczne (konstytucjonalne) • Teorie dynamiczne • Teorie behawioralne • Teorie poznawcze • Teorie humanistyczno- egzystencjalne • Teorie systemowo-interakcyjne • Teorie cech (teorie deskryptywne i dyferencjalne)

6. TEORIE TYPOLOGICZNE-założenia • powiązanie cech fizycznych (konstytucjonalnych) ze specyfiką przeżywania i zachowania człowieka, • zależność między budową ciała, cechami osobowości a skłonnością do chorób psychicznych • Ilościowe kryterium: prawidłowa osobowość, nieprawidłowa, zaburzenia psychiczne • podstawowe kryterium: biologiczne (dziedziczne lub wrodzone) uwarunkowania osobowości

7. TEORIE TYPOLOGICZNE • Teoria Galena, • TeoriaTeofasa, ucznia Arystotelesa (30 typów osobowości) • Koncepcja 4 humorów Hipokratesa, • Koncepcja Kretschmera • Teoria Pawłowa • Teoria Sheldona • Teoria Brzezickiego • Teoria Cloningera

8. TEORIE TYPOLOGICZNE:TEORIA HIPOKRATESA (ok.460-377 p.n.e.) 4 ŻYWIOŁOM (ziemia, woda, ogień, powietrze) odpowiadają w ciele człowieka 4 SOKI (żółć, czarna żółć, krew, flegma) TYPY TEMERAMENTU: Choleryk, melancholik, sangwinik, flegmatyk (kryterium: ilościowe)

9. TEORIE TYPOLOGICZNE:TEORIA KRETSCHMERA • Typ schizotymiczny (leptosomatyk, astenik)- skłonność do schizofrenii • Typ cyklotymiczny (pyknik)- skłonność do cyklofrenii (psychozy maniakalno-depresyjnej) • Typ iksotymiczny (atletyk)- skłonność do paranoi) • Typ skirotymiczny (dysplastyk)- skłonność do histerii

10. TEORIE TYPOLOGICZNE:Teoria Roberta Cloningera • Obniżona aktywność systemu dopaminergicznego – tendencja do poszukiwania nowych bodźców, brak lęku, poszukiwanie sytuacji zagrożenia • Wysoki poziom wydzielania serotoniny- tendencja do unikania szkód i cierpień • Niska aktywność systemu noradrenergicznego - duża zależność od nagród,

11. TEORIE DYNAMICZNE- kierunki • PSYCHOANALIZA KLASYCZNA (ORTODOKSYJNA) Zygmunt Freud • NEOPSYCHOANALIZA (psychoanaliza kulturowa) Erich Fromm, Sullivan, Karen Horney, Karl Gustaw Jung, Alfred Adler, Erik Erikson

12. TEORIE DYNAMICZNE-założenia • Wyodrębniają różne mechanizmy osobowości o charakterze sił psychodynamicznych (popędy, potrzeby, impulsy, libido, mechanizmy obronne), które są istotne w kształtowaniu się obrazu osobowości w normie i patologii • Podkreślają znaczenie procesu socjalizacji w formowaniu się zaburzeń osobowości • Rozwój osobowości: tworzenie powiązań między elementami, rozwiązanie sprzeczności, konfliktów między sferami, tworzenie elementów będących syntezą sprzeczności • Zaburzenia osobowości: zatrzymanie się w rozwoju psychoseksualnym na określonym etapie lub zakłócenie kierunku rozwoju psychoseksualnego

13. TEORIE DYNAMICZNE-założenia Rozwój osobowości dokonuje się w kontekście społecznym, w wyniku deseksualizacji libido, tj. przekształcenia energii psychicznej związanej pierwotnie z popędem seksualnym w społecznie akceptowane czynności i zachowania

14. PSYCHOANALIZA FREUDA • PODZIAŁ TOPOGRAFICZNY I (trzy stopnie świadomości: przeżycia w pełni świadome, przedświadome, nieświadome) • PODZIAŁ TOPOGRAFICZNY II (id, ego, superego)- teoria strukturalna osobowości • TEORIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO

15. Teoria strukturalna osobowości Z. Freuda Sfera popędowa, nieświadoma zasada przyjemności i redukcji napięcia nakazy, zakazy, normy, sumienie, ideały, wartości, uwewnętrznione w procesi e socjalizacji, nieświadoma zasada powinności Substruktura nadrzędna, kontrola, sfera świadoma rozwiązanie konfliktu id i superego zasada realności

16. TEORIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO Z. Freuda- Fazy rozwoju psychoseksualnego człowieka • FAZA ORALNA • FAZA ANALNA • FAZA FALICZNA • FAZA LATENCJI (URETRALNA) • FAZA GENITALNA

17. TEORIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO FAZA ORALNA • do ok. 1,5 r.ż. • gł. aktywność to zaspokojenie głodu i odczuwanie przyjemności przez wargi i język, • Rozwój odbywa się w relacji symbiotycznej, • potrzeba przynależności i bezpieczeństwa, • Charakter oralny: „agresywność oralna”- tendencja do złośliwości, sarkazmu, ironii, gadatliwości, kłótliwości, dyskusyjne spory „czynności oralne”- jedzenie, picie, palenie, żucie, całowanie Konflikt: „gryzienie innych”- potrzeba bliskości, zależność-niezależność Psychopatologia: osobowość histeryczna, zaburzenia depresyjne, reakcje adaptacyjne, tendencje roszczeniowe

18. TEORIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGOFAZA ANALNA • Od. Ok.1,5- 3 r.ż. • Okres zmagań dziecka z własnym ciałem, w celu spełnienia oczekiwań rodziców dotyczących kontroli wydalania. • CHARAKTER ANALNY „wczesnej fazy”: podejrzliwość, megalomania, dyktatorstwo, gromadzenie tytułów,destrukcjonizm „późnej fazy”: skąpstwo, porządek, pedantyczność, podporządkowanie poleceniom, upór, anankastyczność

19. TEORIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO FAZA FALICZNA • Od ok.3 do 6 r.ż. • kompleks Edypa i Elektry • Rozwój id i superego, zasada realności. • CHARAKTER FALICZNY: neurotyczność, postawa narcystyczna, egocentryzm, rywalizacja, ekshibicjonizm, zadaniowość, potrzeba osiągania sukcesów, dominacja, agresywność, zuchwałość

20. TEORIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO FAZA LATENCJI • Od ok.6 do 12 r.ż. • Rozwiązanie kompleksów poprzedniej fazy, identyfikacja z rodzicem tej samej płci • Rozluźnienie związków z rodzicami • Nowe kateksje: związki rówieśnicze • przyjęcie systemu wartości, dominacja superego, ”ja-idealne” • psychopatologia:zaburzenia identyfikacji roli społecznej , relacje interpersonalne

21. TEORIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO Z. Freuda-FAZA GENITALNA • Od ok.12 do 18 r.ż. • Okres emancypacji i rozwoju ego, • Wycofanie kateksji pierwotnych opartych na identyfikacji z rodzicami i innymi autorytetami, • Sprzeciw wobec autorytetów, • Powstanie nowych kateksji: związki heteroseksualne, • Sublimacja cech poprzednich faz, • CHARAKTER GENITALNY dojrzałość osobowościowa, silne ego, dojrzałe superego, uwolnienie od kompleksów, ambiwalencji, nadmiernych mechanizmów obronnych ego

22. Zaburzenia osobowościkliniczne postacie zaburzeń osobowości wg Bilikiewicza (1992) • ZMIANY OSOBOWOŚCI BEZ NARUSZENIA PODSTAWOWEJ STRUKTURY (zaburzenia cech) • ROZDWOJENIE OSOBOWOŚCI NAPRZEMIENNE (zab. lękowe) • ROZSZCZEPIENIE OSOBOWOŚCI JEDNOCZESNE (rozpad struktury, psychozy schizofreniczne)

23. Zaburzenia osobowościklasyfikacje medyczne • Początek XIX wieku, • kształtują się różnie w różnych kręgach kulturowych: Psychiatria niemiecka filozofia i koncepcje teoretyczne, pojęcie konstytucji, odchylenie jakościowe od norm statystycznych Kraje anglojęzyczne (W.Brytania, USA) empiria, analiza zachowania grup, obserwacja zachowania, analizy czynnikowe, normy kulturowe (środowiskowe), adaptacyjne

24. Zaburzenia osobowościklasyfikacje medyczne • ICD-10 (WHO) Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób • DSM-IV(Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne) Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Zaburzeń Psychicznych (zaburzenia osobowości tworzą układ odniesienia przy analizie wszystkich zaburzeń psychicznych, zaburzone wzorce osobowości, oprac. przez Theodor Millon, kryterium normy: adaptacyjne, kulturowe). Cecha wspólna: klasyfikacje symptomatologiczne (objawowe), opisowe definicje, wolne od teoretycznych założeń

25. klasyfikacje medyczne: ICD-10 F.60- F.69. ZABURZENIA OSOBOWOŚCI I ZACHOWANIA DOROSŁYCH F.60 SPECYFICZNE (SWOSTE) F.61 MIESZANE (nie klasyfl. w F.60 i F.60 F.62 lub wtórne do zab. afekt. I lękowych) F.62 TRWAŁE ZMIANY OSOBOWOŚCI NIE WYNIKAJĄCE Z USZKODZENIA ANI CHOROBY MÓZGU F.62.0 PO KATASTROFACH F.62.1 ZMIANA OSOBOWOŚCI PO CHOROBACH PSYCHICZNYCH F.63 ZABURZENIA NAWYKÓW I POPĘDÓW F.64 ZABURZENIA IDENTYFIKACJI PŁCIOWEJ F.65 ZABURZENIA PREFERENCJI SEKSUALNYCH F.66 ZABURZENIA PSYCHOLOGICZNE I ZACHOWANIA ZWIĄZANE Z ROZWOJEM ORIENTACJI SEKSUALNEJ F.68 INNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI I ZACHOWANIA DOROSŁYCH F.68.0 KSZTAŁTOWANIE OBJAWÓW FIZYCZNYCH PRZEZ PRZYCZYNY PSYCHOLOGICZNE F.68.1 ZAMIERZONE WYTWARZANIE LUB NAŚLADOWANIE OBJAWÓW CZY NIEWYDOLNOŚCI FIZYCZNYCH LUB PSYCHICZNYCH F.69. ZABURZENIA OSOBOWOŚCI I ZACHOWANIA, NIE OKREŚLONE

26. klasyfikacje medyczne: ICD-10F.60.0- F.60.9 SPECYFICZNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI • F.60.0 OSOBOWOŚĆ PARANOICZNA • F.60.1 OSOBOWOŚĆ SCHIZOIDALNA • F.60.2 OSOBOWOŚĆ DYSSOCJALNA • F.60.3 OSOBOWOŚĆ CHWIEJNA EMOCJONALNIE • TYP IMPULSYWNY • TYP Z POGRANICZA • F.60.4 OSOBOWOŚĆ HISTRIONICZNA • F.60.5 OSOBOWOŚĆ ANANKASTYCZNA • F.60.6 OSOBOWOŚĆ LĘKLIWA (UNIKAJĄCA) • F.60.7 OSOBOWOŚĆ ZALEŻNA • F.60.8 INNE OKREŚLONE ZAB. OSOBOWOŚCI • F.60.9 BNO ZAB. OSOBOWOŚCI

27. Zaburzenia osobowości ICD-10 • Schizotypowe zaburzenia osobowości (F.21: zab. typu schizofrenii i schizotypowe) • Zaburzenia osobowości afektywne, osobowość cykloidalna, osobowość cyklotymiczna (F.34.0: cyklotymia, w grupie F.34.: uporczywe zaburzenia nastroju) • Depresyjne zaburzenia osobowości (F.34.1: dystymia, w grupie F.34.: uporczywe zaburzenia nastroju) • zaburzenia osobowości i zachowania spowodowane chorobą, uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu(F.07) obejmuje: • organiczne zaburzenia osobowości F.07.0 (zespół płata czołowego, zespół zab. osobowości w padaczce limbicznej, zespół po lobotomii, organiczna osobowość pseudopsychopatyczna, organiczna osobowość z rzekomym upośledzeniem rozwoju, zespół po leukotomii) • zespół po zapaleniu mózgu F.07.1, • zespół po wstrząśnieniu mózgu (encefalopatia) F.07.2

28. Osobowość ZESPÓŁ TRWAŁYCH WZORCÓW MYŚLENIA, ODCZUWANIA, ZACHOWANIA, CHARAKTERYZUJĄCY INDYWIDUALNY STYL ŻYCIA I SPOSÓB ADAPTACJI JEDNOSTKI Zaburzenia osobowości ROZMAITE RODZAJE FUNKCJONOWANIA, BĘDĄCE WYRAZEM INDYWIDUALNEGO STYLU JEDNOSTKI, SPOSOBU ODNOSZENIA SIĘ DO SIEBIE SAMEGO, DO INNYCH LUDZI, MAJĄCE JAKOŚĆ CHOROBY ICD-10

29. Zaburzenia osobowości ICD-10kryteria diagnostyczne ogólne • dotyczą osóbdorosłych • sztywność wzorców zachowania, brak elastyczności • dysfunkcjonalność • wzorce różnią skrajnie od norm kulturowych • długotrwałość, stabilność objawów • dysharmonia rozwoju osobowości (uczuciowość, pobudliwość, kontrolę popędów, myślenie, zachowanie, relacje z innymi ludźmi) • distres (subiektywne poczucie cierpienia) lub / i niepożądany wpływ na otoczenie

30. ZMIANA OSOBOWOŚCI: ICD-10 pojawia się w życiu dorosłym po ciężkim stresie, w sytuacji skrajnego niezaspokojenia potrzeb, po ciężkim zaburzeniu psychicznym F.62. TRWAŁE ZMIANY OSOBOWOŚCI NIE WYNIKAJĄCE Z USZKODZENIA ANI CHOROBY MÓZGU F.62.0 PO KATASTROFACH F.62.1 ZMIANA OSOBOWOŚCI PO CHOROBACH PSYCHICZNYCH Kryterium: etiopatologiczne i czasowe (objawy utrzymują się co najmniej 2 lata)

31. INNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI I ZACHOWANIA DOROSŁYCHF.68 F.68.0 KSZTAŁTOWANIE OBJAWÓW FIZYCZNYCH PRZEZ PRZYCZYNY PSYCHOLOGICZNE (NERWICA ROSZCZENIOWA, KOMPENSACJNA) Objawy somatyczne pierwotnie spowodowane zaburzeniem, chorobą lub niesprawnością somatyczną ulegają nasileniu lub przedłużeniu ponad miarę, jaką uzasadnia obecność zab. somatycznego. Potwierdzenie psychologicznego uwarunkowania nadmiaru objawów (roszczenia finansowe, niezadowolenie z opieki, lęk przed niesprawnością i śmiercią) F.68.1 ZAMIERZONE WYTWARZANIE LUB NAŚLADOWANIE OBJAWÓW CZY NIEWYDOLNOŚCI FIZYCZNYCH LUB PSYCHICZNYCH (ZABURZENIA POZOROWANE) Utrwalony wzorzec zamierzonego wytwarzania lub naśladowania objawów, zadawania ran w celu wytworzenia objawów,

32. F.60.0- F.60.9 SPECYFICZNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCIF.60.0 OSOBOWOŚĆ PARANOICZNA (pieniacza, fanatyczna, paranoidalna, sensytywno-paranoiczna) • może być prodromalną fazą zespołu urojeniowego • Nadmierna wrażliwość na krytykę, niepowodzenie, odrzucenie • Niezdolność do wybaczania zniewag, przykrości • Gotowość do przeżywania poniżenia, wrogości, pogardy, krzywdy • Skłonność do czucia się ofiarą • Postawa ksobna, z przecenianiem własnego znaczenia, • Nawracająca podejrzliwość bez uzasadnienia i tendencja do zniekształcania informacji i doświadczeń • Sztywne poczucie własnych praw • tworzenie spiskowych teorii i wyjaśnień • Postawa moralizatorska, wielkościowa, tendencją do dominacji i karania innych • Często występuje u liderów grup politycznych, mistycznych, pseudonaukowych.

33. SPECYFICZNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCIF.60.3 OSOBOWOŚĆ CHWIEJNA EMOCJONALNIE Wg ICD-10: Tendencja do działań gwałtownych bez przewidywania konsekwencji, nastrój zmienny, niezdolność do kontrolowania zachowań emocjonalnych, tendencja do działań zaczepnych i konfliktowych • TYP IMPULSYWNY • TYP „BORDELINE” (Z POGRANICZA)

34. F.60.3 OSOBOWOŚĆ CHWIEJNA EMOCJONALNIETyp „bordeline” (z pogranicza): • 1% populacji wśród zaburzeń osobowości • Zaburzenia struktury, • Poważne zaburzenia funkcjonowania, • Budzą silne emocje personelu medycznego, • Terapia często nie przynosi oczekiwanego efektu, • Predyspozycje genetyczne, zaburzenia rozwoju psychicznego w dzieciństwie. (teoria zaburzonej relacji z obiektem: Otto Kernberg)

35. F.60.3 Typ „bordeline” (z pogranicza): • zaburzony obraz samego siebie (zaburzenia tożsamości), • celów i preferencji życiowych, • uczucie pustki wewnętrznej, bezsensu życia, poczucie własnej słabości, nudy lub faza omnipotencji, doskonałego samopoczucia (mechanizm rozszczepienia), • skłonność do wchodzenia w intensywne i nietrwałe związki z innymi ludźmi (zasada „dziel i rządź”, wymiany), • zachowania autodestruktywne (trwonienie pieniędzy, wyczerpujące życie seks., drobne kradzieże, nieostrożna jazda samochodem, substancje psychostymulujące, obżarstwo, pracoholizm),

36. F.60.3 Typ „bordeline” (z pogranicza): • Niepohamowane próby uniknięcia prawdziwego lub wyobrażonego odrzucenia (lęk przed odrzuceniem), • Postawa narcystyczna, • Fiksacja na fazie fallicznej rozwoju psychoseksualnego • Stany przejściowe (objawy dysocjacyjne, nastawienia urojeniowe), przejściowe epizody psychotyczne (objawy rozszczepiania) • Mechanizm rozszczepiania: nie są w stanie integrować uczuć dobrych i złych wobec jednego obiektu (idealizacja-dewaluacja), • Głód emocjonalny (żądanie miłości, roszczeniowość, potrzeba natychmiastowej gratyfikacji, nieświadoma tendencja do wyrównywania krzywd z dzieciństwa,

37. F.60.3 Typ „bordeline” (z pogranicza): • groźby lub próby samobójcze, • relacje z ludźmi (biegunowe): od idealizacji do dewaluacji (miłość, fascynacja-odrzucenie, nienawiść) • Labilność nastroju (dysforia, irytacja, lęk, depresja), niezrównoważone emocje, • Zachowania manipulacyjne (uwodzenie, kokieteria), szantaż emocjonalny, • Nietolerancja odmienności, zależnościowe związki, symbiotyczne relacje (uwieść-wykorzystać, nadużyć), • Sadystyczne tendencji, z upokarzaniem drugiej osoby, • Zaburzone granice „ja”- „inni”, • Silne popędy (seks., agresji, perwersyjne) • Identyfikacja projekcyjna, wyparcie

38. TESTY DO BADANIA OSOBOWOŚCI inwentarze • Minnesocki Wielowymiarowy Kwestionariusz Osobowości (MMPI) • 16-czynnikowy Kwestionariusz Osobowości R. B.Cattella • Inwentarz Osobowości Eysencka (MPI lub EPQ-R) • Test Przymiotników ACL Gougha i Heibruna • Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI (ISCL) Spielbergera • NEO-FFI lub NEO-PI-R (Costy, McCrae) • Kwestionariusz do Badania Poczucia Kontroli (KBPK) • Skale Wartości • Q- Sort • testy do bad. Zainteresowań testy projekcyjne • Test Plam Atramentowych Rorschacha • Test Apercepcji Tematycznej (TAT- w. dla dorosłych, CAT- w. dla dzieci) • Test Zdań Niedokończonych (np.Sachsa, Sidney’a) • Test Agresji Rozenzweig’a • rysunkowe (np. człowiek, drzewo, dom- drzewo-człowiek, rodzina, zwierzyniec)

39. TESTY PROJEKCYJNE • Nazwę wprowadził psycholog ameryk. Frank w 1939 r. • Przeznaczone są do badania osobowości, ujawniającej się poprzez mechanizm projekcji • Metoda ta stymuluje psychologiczny mechanizm projekcji (Z. Freud) • Projekcja- proces rzutowania na obiektywny materiał własnych emocji, obaw, lęków, postaw, poglądów oraz na interpretowaniu zgodnie z nimi rzeczywistych faktów