YATIRIM PROJELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

1. YATIRIM PROJELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Prof.Dr. Öcal USTA

2. YATIRIM PROJELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Birinci Bölüm YATIRIM VE YAPILABİLİRLİK ETÜDLERİ İkinci Bölüm YATIRIM PROJELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

3. YATIRIM KAVRAMI • Özellikle gelişmekte olan ülkelerin yatırıma, diğer bir deyişle yeni işletmeler kurmaya ayırabilecekleri ekonomik kaynakları sınırlıdır. • Bu sınırlı kaynakların, en hızlı ve fazla gelir artışı sağlayacak sektörlere ve yatırım projelerine öncelik verilerek tahsis edilmeleri zorunludur. • Ulusal ekonominin hızla gelişmesini sağlayacak sektörlerin saptanması, bu sektörlere yapılacak yatırımların belirlenmesi, hazırlanacak uygun, özgün ve tutarlı kalkınma planlarıyla mümkündür.

4. “Aşamalı Planlama Tekniği”ne göre planlar 3 aşamada tamamlanır; • Makro planlama, • Sektör analizleri, • Proje seçimi ve değerlendirilmesidir.

5. 1. Makro Planlama Aşaması • Üretim ve yatırıma ilişkin olarak yapılacak makro ekonomik çalışmaları içermektedir. • Bu aşamada güdülen amaç, ekonomideki tasarruf oranını ve üretim düzeyini geçici olarak saptamaktır. • Bu aşama ekonominin makro büyüklükleriyle ilgili kararların alındığı, amaçların saptandığı bir aşamadır.

6. 2. Sektör Analizleri Aşaması: • Bu aşamalar, her şeyden önce ekonominin kaç sektöre ayrılacağı konusunda karar verilir. • Karardan sonra, her sektörde üretilecek mallar yani üretim hedefleri saptanmaya çalışılır. • Bu amaçla, planlı dönem kapsamına giren yıllardaki nihai talep tahminlenir. • Söz konusu yıllar itibariyle yurt içi talep ile dış talebin ne olacağı araştırılır. • Nihai malların üretimi için gerekli ara mallar ile ithal mallar talebi tahmin edilir. • Bu çerçeve içinde hesaplanacak üretim amaçlarını gerçekleştirmek üzere, her sektörde ne kadar yatırım yapılacağı hesaplanır.

7. 3. Proje Analizi veya Proje Değerlendirilmesi • Bu aşama, kalkınma amaçları açısından önemli olan yatırım projelerinin ulusal ekonomi üzerindeki etkilerini saptayarak, projeleri sıralamaya ve sonuç olarak red veya kabul etmeye yönelik çalışmaları kapsamaktadır. • Yatırım projeleri planın en önemli kısmını oluşturur. • Bu bakımdan önceki aşamalarda ortaya çıkan plan çerçevesini projelerle tamamlamak gerekecektir.

8. YATIRIM KAVRAMI YATIRIM 1. Halk Dilinde Yatırım 3. İşletme Biliminde (Mikro Açıdan) Yatırım 2. Ekonomi Biliminde (Makro Açıdan) Yatırım

9. 1. Halk Dilinde Yatırım • Günlük dilde yatırım, ekonomik değerlerin kazanç sağlama amacı ile bir işe ayrılması demektir. • Sermayeyi temsil eden herhangi bir değeri satın almaktır. • Örneğin, parayı bankaya yatırmak, hisse senedi veya tahvil satın almak, işletmede stokları oluşturan mamul, yarı mamul, hammaddeleri tedarik etmek, gayrimenkul satın almak yatırımdır. • Sermayenin korunması veya gelir elde edilmesi amacıyla bir değerin ya da mülkiyet hakkının elde edilmesi için yapılan harcamalardır.

10. 2. Ekonomi Biliminde (Makro Açıdan) Yatırım • Belirli bir dönemin üretim faaliyetlerini sağlayan donanım stokunda, başka bir deyişle, belli bir dönemde reel sermaye stokunda gerçekleşen artışlardır. • Yatırım kavramına bu şekilde yaklaşım yapıldığı takdirde, bankaya para yatırılması, hisse senedi tahvil veya gayrimenkul satın alınması yatırım kabul edilmez.

11. 2. Ekonomi Biliminde (Makro Açıdan) Yatırım • Sabit Sermaye ve Stok Yatırımları • Net Yatırım, Yenileme ve İdame Yatırımları • Bağımsız ve Uyarılmış Yatırımlar

12. Sabit Sermaye Yatırımı • Bir ekonomide mal ve hizmet üretimini çoğaltmak ve özellikle gelecek dönemlerde tüketim olanaklarını arttırmak amacıyla, üretim faktörlerinin belli bir dönem içinde reel sermayenin arttırılması, düzenlenmesi, korunması için kullanılmasıdır. • Yani, reel sermaye stokuna yapılan katkılardır. • Yenileme ve idame yatırımları, tamamlama yatırımları ve yeni yatırımlar sabit sermaye yatırımları kapsamında yer almaktadır.

13. Stok Yatırımları • Genel yatırım tanımına dahildir. • Stoklar üretim sürecinin bir parçasıdır. • Devamlı, düzenli ve rasyonel bir üretim ve dağıtım için optimal düzeyde hammadde, yarı ve tam mamul stokların varlığı zorunludur. • Bu amaca hizmet ettiği sürece stoklar geniş anlamda bir üretim aracıdır.

14. Net Yatırım • Tesislerin büyütülmesi,düzenlenmesi ve yeni kapasite eklenmesi için yapılan yatırımlarla, stoklarda dönem içinde olan artışları kapsar. • Her çeşit yeni yatırım, tamamlama yatırımları ve stok artışları net yatırımdır. • Dönem içindeki brüt yatırımdan aşınma ve yıpranma karşılığı (hesabı olarak amortisman) çıkartıldığında net yatırım elde edilir.

15. Yenileme ve İdame Yatırımları • Dönem içinde aşınan, eskiyen, yıpranan veya hasar gören tesislerin korunması için üretim kapasitesi veya özellikleri değiştirilmeden yapılan yatırımlardır. • Üretim faktörlerinin, dönem içinde eskiyen tesislerin yenilenmesinde kullanılmasıdır.

16. Bağımsız ve Uyarılmış Yatırımlar • Bağımsız (veya otonom) yatırım denildiği zaman, talep ve satış miktarına bağlı olmaksızın yapılan yatırımlar anlaşılır. • Henüz gelişmemiş bir bölgeyi kalkındırmak için devletin yol, santral vb. olarak yapacağı yatırımlar bu grupta kabul edilir. • Savaş ekonomilerinde ve genellikle güdümlü ekonomilerde yatırımların çoğu bağımsız yatırımlardır. • Uyarılmış yatırımlar ise, milli gelirdeki ve talepteki artışların tüketim harcamaları ve satışlara yansıması sonucu (yani “uyarılmış” olarak) girişimcilerin karar verdikleri yatırımlardır.

17. 3. İşletme Biliminde (Mikro Açıdan) Yatırım • İşletmenin amacını oluşturan faaliyetleri yürütmek, belli bir anda işletmenin varlığını, rekabet gücünü korumak veya geliştirmek üzere sürekli bir şekilde sahip olmak ihtiyacında olduğu araçları tedarik için yapılan harcamalardır. • Uzun bir dönemde gerçekleşeceği beklenen yararlar için fon kaynaklarının bağlanmasıdır.

18. PROJE VE YATIRIM PROJELERİ • Proje nedir? Bir konu etrafında düşüncenin yoğunlaşması, bir çözüm veya çıkış yolunun aranması çabasıdır..

19. PROJE VE YATIRIM PROJELERİ Yatırım Projesi Nedir? Belli faaliyetleri en az (minimum) maliyetle (girişimci ve/veya ulusal ekonomi açısından) gerçekleştirmek ve bu faaliyetler sonunda yaratılan kapasiteden en fazla (maksimum) faydayı (girişimci ve/veya ulusal ekonomi açısından) sağlamak amacıyla yapılan bir plan olarak tanımlanabilir.

20. Yatırım Projesinin Sınırlayıcı Özellikleri 1. Yatırım, projeyle belirli ve uzun ömürlü bir kapasite yaratmalı. 2. Ekonomiden fiziki inputlar (girdiler) almalı. Bunlar; Hammadde İşgücü Sermaye mallarıdır. 3.İç ve dış ekonomilere mal ve hizmet arz etmeli.

21. Yatırım Projesi Belli bir yerde kurularak, ekonomiden insan gücü, hammadde, mamul madde ve sermaye malları alarak ve bunlar üzerinde belirli bir teknolojiyi uyguladıktan sonra, ekonomiye mal ve hizmet arz ederek var olan veya gelecekteki talebin belli bir kısmını karşılamaya yönelmiş faaliyetleri, girişimci ve/veya toplum yararına en az fedakârlıkla sağlamak amacıyla önceden yapılan çalışmaların tümüne yatırım projesidenir.

22. Yatırım Projesi Yatırım projesi bir yatırımın planlandığı ve üretime geçtiği yıldan, (teknik veya ekonomik) ömrünün sonuna kadar olan dönemde; diğer deyişle, kuruluş ve işletme dönemlerinde, içinde bulunacağı veya etkisinde kalacağı her türlü teknik, ekonomik, sosyal, vb. ortam ve koşullar ile ilgili değişkenlerin nitelik ve nicelik bakımından incelenmesidir.

23. Yatırım Projesi Fikrinin Doğuşu • a- Atıl Kaynakların Varlığı • b- Rastlantılar • c- Üretilen Mal Serisini Tamamlamak • d- Faaliyet Konularının Desteklenmesi • e- Risklerin Yayılması • f- Gelirlerin Azalması • g- Moda • h- Özel Ustalıklar • l- Prestij Arzusu

24. Yatırım Projesinin Özellikleri • a. Proje dış çevrenin baskı yaptığısosyal, ekonomik, teknik ve tarihsel koşullara uymalıdır. • b. Proje, bir ülkede iç kaynaklarca sağlanan olanaklarla uyum içinde olmalıdır. • c. Proje, uygulama aşamasında iç ve dış koşullarda oluşabilecek değişikliklere uyum sağlayacak özelliklere sahip olmalıdır.

25. Yatırım Projesinin Özellikleri • d. Proje, açık, kesin ve anlaşılır olmalı, genel ve yuvarlak sözler taşımamalı, mümkün olduğu kadar rakam, sayı ve grafik ile ifade edilmelidir. • e. Projenin uygulayıcılar tarafından benimsenmesi de önemlidir. Eğer uygulayıcılar projeyi benimsememişlerse başarıya ulaşılması mümkün değildir. • f. Proje, izleme ve denetim olanağı vermelidir.

26. İşletme Yatırım Politikası İşletme yatırım politikası, sermaye kaynaklarını rasyonel kullanmak amacı ile yatırıma konu olan tesislerin seçimi, uygulanması veya uygulanmaması hakkındaki işletme kararlarıdır.

27. İşletme Yatırım Politikası • Yatırım politikası, işletme araçlarının amaçlanan hedefe uygun olarak kullanıma hazır kılınmasını sağlayan düzenleyici bir süreçtir. • Yatırım politikası, geleceğe yönelik uzun süreli kararların alınmasını gerekli kılar. • İşletme yatırım politikası, finansal yönetim ilkelerine göre, geleceğe yönelik tesislerin seçim kararları biçiminde nitelendirilmelidir. • Yatırım politikası, finans politikasının alt kısmıdır.

28. FİNANS POLİTİKASI Sermaye Kullanma Politikası Sermaye Tedarik Politikası 1- Yatırım Politikası 2- Stok Politikası 3- Likidite Politikası İşletme Yatırım Politikası

29. Yatırım Kararları ve Önemi İşletmelerde finansman yöneticilerinin temel işlevleri; •  İşletmeye gerekli fonların nasıl ve nereden sağlanacağı, • Sağlanan bu fonların nasıl ve nerelerde kullanılacağı, konularında karar vermektir.

30. Yatırım Kararlarında Bilgi • a- Yatırım Harcamalarının Tutarı • b- Yatırımın Yıllık İşletme Gelirleri (Nakit Girişleri) • c- Yatırımın Ekonomik Ömrü • d- Yatırımın Hurda Değeri

31. a- Yatırım Harcamalarının Tutarı • Bir işletmenin yatırım tutarı, sabit sermaye harcamaları tutarı ve faaliyet dönemindeki işletme sermayesi ihtiyacı toplamından oluşmaktadır. • Yatırımın gerçekleşme süresi bir yıldan fazla olduğu durumlarda toplam yatırım tutarı harcamalarının yıllara göre dağılımı belirtilmelidir.

32. b- Yatırımın Yıllık İşletme Gelirleri (Nakit Girişleri) • Yatırımdan faaliyet döneminde sağlanacak gelirler yani nakit girişleri, yatırımın ekonomik ömrü boyunca sabit kalmayıp, genellikle yıldan yıla farklılıklar göstermektedir. • Yatırım projesinin hazırlanması ve değerlendirilmesinde, bu durumun dikkate alınması önem taşımaktadır. • Yatırım nedeniyle işletmeden bir veya birkaç dönem nakit çıkışı olmakta, nakit girişleri daha sonraki işletme döneminde gerçekleşmektedir. • Sağlanan nakit girişleri, dönemler itibariyle sabit, artan, azalan veya bu şekillerin karışımı olabilmektedir.

33. c- Yatırımın Ekonomik Ömrü • Yatırımın fiziki ömrü ile ekonomik ömrü genellikle birbirinden farklı olur. • Çünkü ekonomik ömür; bir yatırımın faydalı olarak üretimde bulunabileceği süreyi, fiziki ömür ise; teknik iş ve faaliyetlerin yerine getirilerek fiilen üretimde bulunulacak süreyi kapsamaktadır.

34. d- Yatırımın Hurda Değeri • Makine, teçhizat vb. gibi yatırımlarda, makinenin hurda değeri, makine satıldığında gelecek para olmaktadır. • Hurda değerin kârlı bir şekilde satılması durumunda (hurda değer, genellikle muhasebe kayıtlarında görülen değerinin üzerinde bir bedelle satılacağından) ödenmesi gereken vergilerin düşülmesi gerekmektedir.

35. Yatırım Kararlarında Sistematik Yaklaşım Genel ve karmaşık bir yapı gösteren yatırım konusu nispeten kolay çözülebilen kısmî sorunlara ayrılmak suretiyle sadelik kazanmaktadır. Genel nitelikteki yatırım sorununun parçalara ayrılması ile daha geçerli tahminler yapılabilmektedir. Yatırım kararlarını etkileyen faktörlerin unutulması veya gereğinden fazla önemsenmesi olasılığı ortadan kalkmaktadır. Yatırım araştırmalarının çok yönlü olarak yapılması sağlanmaktadır.

36. Sistematik Yaklaşımın Önemli Faktörleri • İşletme Amaçlarının Belirlenmesi • Yatırım Kararlarının Tepe Yönetimince Alınması • Alternatiflerin Karşılaştırılması • Yatırım Araştırmalarının Geleceğe Yönelik Olması • Yatırım Türünün Belirlenmesi • Yatırım Büyüklüğünün Belirlenmesi

37. Yatırım Politikasını İşletmenin Temel Sorunu Yapan Nedenler • Yatırımların uzun süreli olması, • Maliyet masraflarının statik yapısı, • Sermaye fonlarının kıt olması.

38. a- Yatırımların Uzun Süreli Olması • İşletme yatırımları, işletmenin karlılık ve istikrarlılığını uzun sürede etkileyen bir sermaye tahsisidir. • Bugünkü yatırım kararları, gelecekteki gelişmenin sınırlarını ve olanaklarını belirler ve alınan kararlardan geriye dönüş mümkün değildir. • Ancak zararı göze alarak bu kararlar düzeltilebilir. • Çünkü fonların yatırılan tesislerden tekrar çekilmesi büyük bir zarara yol açar.

39. b- Maliyet Masraflarının Statik Yapısı • Sabit sermaye yatırımları değişmez maliyet masraflarına yol açarlar ve bu masraflar işletmenin faaliyet dalgalanmalarına karşı hareketsizdirler. • Bu faaliyet dalgalanmaları işletmenin zarara uğrama tehlikesini artırır.

40. c- Sermaye Fonlarının Kıt Olması • İşletme yatırım politikası, sermayenin kıt olmasından dolayı daha da önemli bir hale gelmektedir. • Yapılan hatalı yatırımlar, sermaye ile varlıklar arasındaki uyuşmazlık ilişkisi dolayısıyla ağır sonuçlara neden olurlar. • Bu durumda yatırım politikasına ilişkin kararların düzeltilmesi uygulama açısından giderek olanaksız hale gelir.

41. Yatırım Politikasının Koşulları • Yatırımların İsabetli Seçimi • Sermayenin Rasyonel Kullanılması • Sermayenin Optimal Kullanılması

42. a - Yatırımların İsabetli Seçimi • Sermayenin tahsisi bakımından işletme kararlarında serbestliği gerektirir. • İşletmeler, yönetmelikle veya anlaşmalarla belirli yatırımların uygulanmasından yükümlü kılınamaz. • Bu tür kurallar mevcut olduğu zaman, işletmenin yatırım politikası etkinliği ortadan kalkar. • Dolayısıyla yatırımların seçiminde serbestlik büyük önem taşımaktadır.

43. b- Sermayenin Rasyonel Kullanılması • Yatırımların iktisadi kurallara göre değerlendirilmesini gerektirir. • Karışık bir husus olan yatırım sorunları, pazarın ayrıntılı biçimde incelenmesini gerektirmektedir. • Sermayenin rasyonel biçimde kullanılmasına ilişkin ön koşul; finansal işlerden sorumlu olanların, kararlarını objektif ve kişisel yargıların etkisine bağlı kalmayan faktörlere dayandırmasıdır.

44. c- Sermayenin Optimal Kullanılması • Sermayenin kullanma olanaklarının analiz edilmesini, yarar ve sakıncaları yönünden karşılaştırılmasını gerekli kılar. • Buna göre yatırımlar esaslı bir incelemeye alınmalıdır. • Toplam sermaye yatırım hacminin sınırlanması, finansal kaynakların kontrol altına alınmasını sağlamakla beraber, yatırılan sermayenin optimal olarak kullanılmasını garanti etmez. • Optimallik, fedakârlığın minimum olduğu, buna karşılık yararın maksimum olduğu bir yaklaşımı yansıtmalıdır.

45. Yatırım Planlaması Proje geliştirme süreci veya yatırım planlaması genel olarak; • 1. Yatırım öncesi aşama • 2. Yatırım aşaması • 3. İşletme aşaması olmak üzere üç aşamada gerçekleştirilir.

46. 1. Yatırım Öncesi Aşama 1.Olanak Etüdleri Genel Olanak Etüdleri Bölge Etüdleri Alt Sektör Etüdleri Kaynak veya hammadde etüdleri Özel Proje Olanak Etüdler 2.Ön Yapılabilirlik Etüdleri 3.Yapılabilirlik (Fizibilite) Etüdü

47. Yapılabilirlik Araştırması Şu Konularda Girişimcilere Yardımcı Olur; • Karar Alma • Seçeneklerin Değerlendirilmesi • Teşviklerden Yararlanma

48. 2. Yatırım Aşaması • İlk Aşama • İnşaat • Makine ve donanımın sağlanması • Yönetim ve pazarlama örgütünün kurulması • İkinci aşama • Montaj • İşçi eğitimi • Stokların sağlanması vb.

49. 3. İşletme Aşaması • Deneme İşletmesi • Son İşlemler • Sanayi siciline kayıt olmak, • Sanayi Odasına kayıt olmak, • S.S.K., mevzuatı gereklerini yerine getirmek, • Gerekliyse ihracatçı belgesi almak, • Markalar yasasına göre tescil işlemlerini tamamlamak.

50. Yapılabilirlik (Fizibilite) Raporu Bir yapılabilirlik raporu, çeşitli seçeneklergözönüne alındıktan sonra seçilen projenin temel sorunlarına değinen; konuya hem ekonomik ve teknik, hem de finansal açıdan yaklaşan bir araştırma niteliğindedir.