FKE VE KONTROL

1. �FKE VE KONTROL�

2. �FKE NEDIR? Mutluluk,�z�nt�,korku,nefret gibi insanda var olan duygulardan biridir. Insanlar incindiklerinde,haklari ihlal edildiginde,istekleri,gereksinimleri karsilanmadiginda,isleri yolunda gitmediginde,engellendiklerinde ve korktuklarinda �fkelenirler. �fke duygusunu tam olarak tanimayan bir�ok insan bu dogal,evrensel ve yararli duygu ile basa �ikmakta zorluk yasarlar.

3. �fke duygusunu �ok yogun yasayan ve �fkesini denetimsizce disa vuran kisiler baslarini derde sokmakta,�evrelerine zarar vermekte,iliskilerini bozmakta ve bir �ok problemle karsi karsiya kalmaktadirlar. Bunu tersi olarak,�fke duygusunu i�ine atip,bastiran kisiler de �ncelikle kendisine olmak �zere �evresine zararlar vermektedirler. �fke de diger t�m duygular gibi yasanmasi normal bir duygu gibi kabul edilip;yapici,yerinde,zamaninda ve kontroll� bir sekilde ifade edilirse saglikli sekilde kullanilir.

4. �fke kontrol� becerisi kazanmanin,ruh sagligi a�isindan �nemli oldugu unutulmamalidir.

5. �FKE ILE ILGILI TANIMLAR Insanin rahatsiz edici bir duruma,bir olaya yada bir kisinin davranislarina karsi g�sterdigi heyecan t�r�nde tepkisidir. Haz d�nyasini engelleyecek her durum,olay ve kisi karsisinda ortaya �ikan duygudur. Zorluk,huzursuzluk,gerginlik,sinirlilik, gibi kavramlarin bir karisimidir. Hakkimiz olanin alinmadiginda veya �nem verilen kisiler beklentilerimiz dogrultusunda davranmadiginda yasanan duygu olarak da tanimlanmaktadir. Averill(1983) ise �fkenin en �ok yakin arkadaslar ve sevilen kisiler arasinda meydana gelen bir duygu oldugunu savunmustur.

6. �fke duygusu d�smanlik ve saldirganlik duygulari ile karistirilmaktadir.Oysa �fke Spielberger�e g�re;genellikle d�smanlik ve saldirganliktan daha basit olarak,yogunlugu hafif huzursuzluk yada can sikintisindan,kizginlik ve siddete kadar degisen duygulardan olusan ge�ici bir durum olarak tanimlanmaktadir.

7. �fke duygusunun ortaya �ikmasina neden olan etmenler; ENGELLENME;�fkeye neden olan etmenlerin basinda gelmektedir(Morgan,1988).Engellenme; amaca y�nelik faaliyete m�dahale edilmesidir.B�ylelikle bir gereksinim veya s�rmekte olan bir faaliyeti engelleyerek kisilerin sinirlandirilmasi veya yapmak istemediklerini yapmalarinin istenmesi �fkeye neden olabilmektedir. Hayal kirikliklari. Sosyal hirslarin �n�ne ge�ilmesi Kisisel kurallarin yikilmasi. Kisinin �zsaygisinin,baska insanlar veya kuruluslar tarafindan tehdit altinda kalmasi (Igneleyici s�zler,b�y�kl�k taslanmasi,digerlerince hor g�r�lmek).

8. �fke i�eren davranimlarin cezalandirilmasi ki bu durumda toplum �fkeyi bastirirken,aslinda onu harekete ge�irir.Sonu�ta kisilere �fkelenmemeyi �gretmekten �ok,�fkelerini g�stermemeleri �gretilir.B�ylece �fke a�iga �ikacagi yerde,i�ten i�e yanarak varligini s�rd�r�r. �ESITLI YOLLARLA SAPTANABILEN BU T�R �FKEYE D�SMANLIK DENIR. �fke ve d�smanlik da kosullanabilir ve genellenebilir.Engelleyici durumlar yeteri sayida tekrarlanirsa,kisi engele �fke veya d�smanlik i�eren bir kosullanmis tepki kazanir.�rnegin; babasina sik sik �fkelenen �ocuk kisa zamanda ona karsi genellikle d�smanca olan bir tutum i�ine girer.Bu kizginlik zamanla �baba fig�rleri� ne yani �baba� yi animsatan t�m erkeklere genellenebilir.

9. �fkeyi tek bir etmenle a�iklamak dogru degildir.Mc Clelland(1995) �fkeye neden olan etmenleri; 1)�evresel olaylar 2)Bilissel s�re� ve yapilanmalar 3)Fizyolojik uyarilma halini destekleyen fakt�rler olarak belirledigi bir model sunarak,her �� etmenin karsilikli etkilesimlerinin �fkenin siddetini belirledigini ifade etmistir. Bu model kisilerin d�s�ncelerini,duygularini ve davranislarini degerlendirerek �fkelerine ait �evresel,fizyolojik ve bilissel belirleyicileri tanimlayabilmelerini ama�lamaktadir.

10. �fke,hangi nedenden kaynaklanirsa kaynaklansin �zerinde �zenle durulup ��z�mlenmesi gereken bir duygudur.�fke duygusunun olumlu yada olumsuz siniflandirilmasina iliskin degisik g�r�sler olmasina ragmen,uzmanlar bazi ortak noktalarda anlasmaktadirlar; 1)�fke dogal,normal,insana �zg� bir duygudur. 2)�fke bir duygudur,davranis tarzi degildir. 3)Kronik �fke,saglik i�in tehlikeli olabilir. 4)�fke,�ogunlukla ortaya �ikmadan tehlikesiz hale getirilebilir ve getirilmelidir. 5)�fkenin ifade edilmesi gerektigi zaman,ifade sekli,intikama y�nelik olmamali,��z�me y�nelik ve etkin bir sekilde olmalidir (Alberti&Emmons,1998).

11. �fke duygusunun bireyi etkileyen olumlu yanlari da vardir.Novaco(1975) �fkenin islevlerini 6 maddede �zetlemistir; 1)�fke enerjiyi arttirir. 2)�fke bir isarettir. 3)Baskalarina karsi olumsuz duygularin ifadesini kolaylastirir. 4)Dissal �atisma sonunda ortaya �ikan anksiyeteyi degistirerek benligi incinebilirlige karsi savunur. 5)S�re gelen davranisi ortadan kaldirir veya engeller. 6)�fke bir haklilik algisidir.

12. �FKE DUYGUSU BIR BUZDAGINA BENZER! Buz daginin suyun �st�nde kalan kismi �fkedir.�fkenin ortaya �ikmasina neden olan pek �ok duygu suyun altinda gizlidir.Bunlar bizlerin temel duygularidir ayni zamanda;Kiskan�lik,�z�nt�,merak,yalnizlik,itilmislik,kaygi,hayal kirikliklari,haksizlik,anlasilmamak ve sikinti gibi� Insanlarin �ogu,�fkeyi buzdaginin tepesinde yasamakta ve ��z�mlenmemis bu duygulara tutunmaktadir.�fkenin kaynaklarini ortadan kaldirmayi basarmak i�in temel duygularin anlasilmasi gerekmektedir.

13. Yogun olarak yasanmasina karsin ifade edilmeyen �fke hem bireyin enerjisini t�ketir hem de davranislarini kontrol etmesini g��lestirir.Yasanan �fke sonucu olusan g�cenme duygulari iletisimi olumsuz y�nde etkileyerek,kisiler arasi iliskilerde bozulmaya,etkin olmayan sorun ��z�m�ne ve sosyal geri �ekilmeye neden olur.Bastirilarak i�e alinan �fke psikosomatik(psikolojik k�kenli bedensel rahatsizliklar) hastaliklara,depresyona neden olurken,yasanilan yogun �fke duygusu uygun olmayan pasif-saldirgan davranislar ve bireyin kendisine veya �evresine y�nelik saldirgan davranislari ile ifade edilmektedir.Sonu�ta; evde ese ve �ocuga,disarida arkadaslara,akrabalara uygulanan siddet,saldirgan davranislar ve kirici tavirlar siklikla karsilasilan durumlar olarak karsimiza �ikmaktadir.

14. �fkenin ifade edilis sekli ve kontrol� k�lt�rel �zelliklere ve beklentilere,�grenilmis davranislara,ailenin davranis sekillerine,egitim durumuna,yasa ve cinsiyete g�re degismektedir. T�rk toplumunun geleneksel �zelliklerini tasiyan ailelerde,bireylerin davranislarini daha �ok toplumun beklentileri ve belirledigi davranis kaliplari y�nlendirmektedir.Bu nedenle toplumda �ocuklarin bagimsiz olma,d�s�ncelerini ortaya koyma ve girisimcilik egilimleri engellenmekte ve saldirgan egilimlerini baski altinda tutmalari i�in zorlamalar yapilmaktadir.�fkenin s�zel olarak ifade edilmesi engellenirken uysallik,boyun egme,konusmama,bastirma gibi davranislar ise onaylanmaktadir.

15. Hemen her toplumda,�ocuklar kavga ettiklerinde ve �fkelendiklerinde,ebeveynleri veya �gretmenleri tarafindan �esitli sekillerde cezalandirilir.T�m bu beklentiler ve davranislar nedeniyle bir�ok insan �fkeden korkarak b�y�r ve onu anormal,istenmedik bir duygu olarak algilar. Oysa,engellenme sonucunda s�rekli bastirilan �fke,saldirgan davranislarin birikmesine ve siddetlenmesine neden olmaktadir. Stuart &Sundeen (1987) insanlar �fkelerini uygun anlatma yolunu bulduklarinda daha sonraki yasantilarinda daha d�s�k d�zeylerde saldirganlik g�stereceklerini savunmaktadir.

16. �FKE KONTROL� �fke duygusunu tanimaliyiz. �fkelenmenin normal bir durum oldugunu anlayabilmeliyiz. �fke duygusunun nedenlerini arastirmaliyiz. �fke duygusunun ne k�t� ne iyi oldugunu kavrayabilmeliyiz. I�inde bulunulan mevcut durumdaki bilissel ve fiziksel ipu�larini ve olusacak tepkileri tahmin edebilmeliyiz. �fkelendigimizde g�sterdigimiz tipik tepki kaliplarini belirlemeliyiz.

17. �fke tepkilerinden uygun ve uygun olmayanlari ayirt edebilmeliyiz. Uygun �fke tepkilerini kavrayabilmeliyiz. Bizi rahatsiz edecek durumlarda verilebilecek kabul edilebilir tepkileri kavrayabilmeliyiz. Olumsuz davranislari kontrol edebilmenin �nemini kavrayabilmeliyiz. �fke durumlarinda uygun ��z�m c�mleleri olusturabilmeliyiz. Durum hakkindaki d�s�nceleri degistirmenin,duygulari nasil degistirdigini kavrayabilmeliyiz. �fke yaratan durumlara karsi nasil daha ilimli d�s�nceler gelistirebilecegimizi �grenmeliyiz.

18. Alternatif d�s�nce gelistirmeyi aliskanlik haline getirebilmeliyiz. Kendi duygu,d�s�nce ve davranislarimizdan sorumlu oldugumuzu kavrayabilmeliyiz. Kendi �fkemizden de kendimizin sorumlu oldugunu kabul edip bunu ifade edebilmeliyiz.

19. Daha ayrintili bilgi i�in �niversitemizin psikolojik danisma ve rehberlik birimine rahatlikla basvurabilirsiniz.

20. Degismek,ugrasi gerektirir. Yalnizca anlamak veya i� g�r� gelistirmek degisim saglamayabilir. Bu a�idan,sizlere sunmaya �alistigimiz bu bilgileri hem okuyup hem de uygulama i�in kendinize firsatlar yaratmanizin faydali olacagini d�s�n�yoruz.

21. IZMIR Y�KSEK TEKNOLOJI ENSTIT�S� PSIKOLOJIK DANISMA VE REHBERLIK BIRIMI

22. KAYNAKLAR Erkan S.,Kaya A.,Grupla Psikolojik Danisma Rehberlik Programlari.Pegem Yayincilik.2005. Morgan C.T.,Psikolojiye Giris.1981. �zer A.K.,Duygusal Gerilimle Bas edebilme.Varlik Yayinlari.1990.