BİLGİ ARAMA VE ERZURUMDAKİ VATANDAŞLARIN BİLGİ ARAMA DAVRANIŞLARI

1. BİLGİ ARAMA VE ERZURUMDAKİ VATANDAŞLARIN BİLGİ ARAMA DAVRANIŞLARI Muhammet Hüsrev KARATAŞ Savaş BAYRAK Hasan Nebi AKBAL Mustafa ŞEN

2. 1.Bölüm: Giriş

3. Araştırmanın Konusu Rouse ve Rouse’a göre bilgiaramadavranışı,farkınavarılanbirbilgigereksinimininkarşılanmasıylailgilidürtününyerinegetirilmesiiçinyürütülenbireyselbiretkinliktir. Bilgiarama: bilgikaynaklarıarasındangereksinimlere en uygunolanbilgiyitanımlamaveseçmeişlemidir. Bu işlemlerde en önemliunsurinsanfaktörüdür. Bilgiaramastratejilerininsaptanmasıveaçıklanmasıkişininbilgigereksinimleriyleyakındanilgilidir. Bilgiaramadavranışı, kararverme, problem çözmeveyakaynakbulmagibisürecinparçasıolduğugibikendisi de basil başınabirişlemdir. Bu işlem: ortayaçıkansonuçlaravedeğişikzamanlarabağlıolarak, bilgininalınmasıvereddedilmesiyleilgiliölçütveyöntemlerdenoluşanbirsüreçtir (Özenç, 1997, s. 320’de aktardığı gibi ).

4. Bilgiaramadavranışıkişininsosyal, kültürel, siyasi, sosyalvediniihtiyaçlarınıneksikliğininfarkınavarmasısonucuinsanıgüdüleyenbirdavranıştır.

5. Bilgiaramaveyaedinmedavranışıtarihöncesiinsanlardagünümüzekadardevamedenveedecekbirdavranıştır. Bilgiaramainsanınhayatınıdevamettirmesiiçin, sosyalstatüsününbelirlemesindeetkinbirroloynar.

6. Bu bağlamda araştırmanın konusu Erzurum’daki vatandaşların bilgi arama davranışlarının incelenmesidir.

7. Araştırmanın Amacı Yaşamın her evresinde çevresiyle etkileşim halinde olan insan sürekli bilgi edinme ve bilgi paylaşma süreci içindedir(Önal, 2008, s. 286 ). İnsanlar bilinçli veya bilinç dışı her zaman bilgi arama davranışı içindedirler

8. İnsandoğumundanölümünekadarsüreklibilgiedinmedavranışıiçindedir. İnsandoğumuylabirlikteailesinden ilk bilgileriedinmeyebaşlarvedahasonraöğrendiklerininüstünekendigözlemvearaştırmalarısonucundabilgileriniartırmaktadır.Dahasonraöğretimhayatıylasüreklibirbilgiedinmedavranışıiçindedir.

9. Araştırmada Erzurum’da vatandaşların kullandıkları bilgilerin nasıl ve hangi araçlar ile elde ettikleri, bilgi arama davranışlarının hangi boyutta olduğunu tespit etmek amacıyla yapılmıştır.

10. Araştırmanın Önemi Toplumsalbirvarlıkolaninsan, gerekkendinigeliştirebilmek, gerekseçevresinikontroledebilmekamacıylasüreklibiretkinlikiçindedir. İnsanyaşamınısürdürebilmesidoğaylavedigerinsanlarlaolanilişkilerinidüzenleyebilmesiiçinbilgiyegereksinimivardır (Özenç, 1997, s.320). Özenç’inbelirttiğigibibilgiaramainsanyaşamınıdevamettirebilmesidoğaylaveinsanlararasısağlamtemellerüzerinekurulacakbirilişkiiçinönemlidir.

11. Bu araştırmaErzurumda her yaşgrubundanvatandalarınbilgiyinasıledindiklerinin, hangiaraçlarıkullandıklarıveyaşgruplarına, cinsiyete, mesleğegörebilgiedinmevebilgigereksinimlerininhangiboyuttaolduğununsaptanmasıaçısındanönemlidir.

12. Bu araştırmanınbir başka önemi ise basılı ve elektronik kaynaklarda dahaönceböylebirçalışmayaratlanılmadığıiçinErzurum’dabilgigereksinimivebilgiedinimininhangiboyutlardaolduğununsaptanmasıaçısındanayrıcaönemoluşturmaktadır.

13. Araştırmanın Yöntemi 1. Kavramsal Çerçeve Wilson’a göre bilgi arama davranışı, etkili ve kaliteli bir problem çözme sürecinin önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Bu bağlamda pek çok bilgi arama davranışı modeli ortaya çıkmıştır ve bilgi arama modellerinin çoğu bilgi arama davranışını bireysel bir eylem olarak tanımlamışlardır(Najjar, 2010, s. 390 aktardığı gibi).

14. Şüphesizbirülkeningelişmesivemodernleşmesi, o ülkeninbilimadamlarının, yöneticilerinin, öğretimüyelerininve her sektördeçalışanlarınıngayretliçalışmalarıylabirlikte, yine o ülkeninbilgiüretme, bilgieldeetme,bilgiyipaylaşmavekullanmaalışkanlığınadabağlıdır. Günümüzdünyasında her ülkeninvetoplumunteknolojik, ekonomik, siyasiyapısınıveyönünü, o ülkelerinyöneticileriylebirliktebilimadamlarıdabelirleyebilmektedir (Najjar, 2010, ss. 390-407).

15. Günümüzdebilginindeğerigiderekartmakta, en kısasüredemevcutolantümilgilibilgiyeerişmekönemkazanmaktadır. Bilgigereksinimiolanbirey, çevresindekiinsanlaradankitaplardan, gazete, televizyongibimedyaaraçlarındanveya digger kaynaklardanyararlanarakbugereksiniminikarşılamaktadır. Öğrenci, araştırmacıvebiliminsanıevinde, ofisindeyadakütüphanede, çevrimiçikatalog, veritabanları, e-dergilerveya internet gibikaynaklarıkullanarakbilgiihtiyacınıkarşılamayaçalışmaktadır(ÖzençveGüzeldere, 2006).

16. Bilgininyalnızcabasılıformattaüretildiğivepaylaşıldığıgeçmişte, kişilerinbilgitüketicileriolmalarıiçintemelbecerilere (okuma-yazma, konuşma, dinleme, vb) sahipolmasıyeterliolmuştur. Ancakteknolojideyaşanangelişmeler, gerekbilgininüretiminde, gerekseüretilenbubilginineldeedilmesi, kullanılmasıvepaylaşımındaalışılmışındışındabecerilerinkazanılmasınıkaçınılmazkılmıştır(Polat).

17. 2.Varsayımlar Bu bağlamdavarsayımlar: • Vatandaşlarınbilgigereksimlerininfarkındaolmadıkları, • Bilgiyegereksinimduyan vatandaşlarınne aradıklarınıbulamamasıveneredearayacaklarınıbilmemesi, • Eğitimseviyesinindüşükolması,

18. Bilgiedinmedekütüphanekullanımınınolmaması • Bilgierişimsistemlerineyabancıolunması, • Bayanlardabilgiaramadaüzerinehiçbireğiliminçokazolmasıdır • Bilgi arama konusu hakkında bilgi sahibi olunmaması

19. 1.Kapsam AraştırmanınkapsamındaErzurum’dakivatandaşlarınbilgiaramadavranışlarıaraştırılacaktır.Bukonuhakkındakapsamlıbilgiverilecektir. AraştırmadaErzurum’daki her yaşgrubundankişilerlegörüşülerekbilgiedinmeyollarıvekullandıklarıbilgilerinasıleldeettikleriöğrenilmiştir.

20. Araştırmanın Evreni Araştırmanınevreni Erzurum ilinikapsamaktadır.Örneklemise her yaşgrubundanseçilecek150 kişiyi kapsamaktadır. Örneklem seçilirken ise Erzrum ilinden şeçilecek kişiler rastgele örnekleme yöntemcinden basit rastlantısal örneklemesi yöntemine başvurulmuştur.

21. GözlemTekniği Araştırmadavarolandurumuortayakoymayaveçözümönerisigetirmeyeyarayacakverilerin, basılıveelektronikkaynaklarınsaptanması, belgelerinincelenmesi, çeşitliaraştırmabulgularınıntaranıpbütünleştirilmesiiçindolaylı gözlem tekniği yöntemiyle kaynak taraması yapılmıştır. Ayrıca araştırmada bireylerin var olan durumlarını ortaya koymak için yaygın gözlem tekniklerinden sormaca (anket) tekniğine başvurulmuştur

22. Araştırmanın Zamanlaması Araştırma01.04.2011 tarihindebaşlayıp 09.05.2011 tarihindesonaerecekşekildeyaklaşıkbiraylıksüredegerçekleştirlmiştir. Bu süredegerçekleşenişlemlerşuşekildedir: KaynakAraştırması10 gün Veri Toplama12 gün Değerlendirme8 gün Yazma5 gün Toplam35 gün

23. 2.Bölüm:Bilgi Arama Davranışı

24. Bilgi arama davranışını tanımlamadan önce bireyi bilgi arama davranışına güdüleyen bilgi gereksinimi ve bunun daha iyi anlaşılması için bilginin tanımını yapmak gereklidir. Bilgi ve bilgi gereksinimi kavramlarının iyice anlaşılması bilgi arama davranışının daha kolay anlaşılmasını sağlayacaktır.

25. 1.Bilgi Günlükhayattaçokkullanılmasınarağmenbilgitanımlanmasızorbirkavramdır.Farklıdisiplinlerbilgiyi, alanlarınınözelliklerinegörefarklıtanımlamaktadır. Bilgitanımısadecedisiplinleregöredeğil, zamanagöre de değişmektedir. Bilgi,oluşumuna,niteliğine, etkisineveuygulamaalanınagörefarklıtürleraltındagruplandırılmaktadır(Özenç, 2010, s. 705). .

26. Özneninamaçlıyönelimisonucunda, özneilenesnearasındakurulanilişkininürünüolanşeydir. Nesnelereyönelenözneonlarüzerinedüşünerek, zihinselbiretkinlikgeliştirir. Bu etkinliksonucukavramlaravekavramlardandaönermeveçıkarımlaravarılır. Bilgiaktı, öznedenobjeyebilinçetkinliğidir. Bilgiaktlarıalgılama, anlamaveaçıklamaşeklindeolabilir.Algılamaaktı, somutnesnelerüzerindeyapılanduyudeneylerisonucundaeldeedilir. Anlamaaktı, doğruyubütünüylesezgiselyadazihinselanlamadır. Açıklamaaktı, birşeyhakkındaki ilk bilgidenyolaçıkarak son bilgiyeulaşmaçabasıdır (Güçlü, veSotirofski, 2006 )

27. Bilgiyitanımlarkenbilgikavramıylayakındanilişkiliolan veri veenformasyonkavramlarınıdaaçıklamakgerekir.

28. 1.1. VERİ Barutçugilegöreveri amaçlarabağlıolarakişlemlerinişlenmemişbirbiçimdekaydedilmesidir. Veri özümlenmemişveyorumlanmamışgözlemler, işlenmemişgerçeklerolaraktanımlanabilir. Modern kurumlarda veri, teknolojiksistemlerdesaklanırveçoğukezbiranlamveyaiçerikteşkiletmez (Güçlü, N. veSotirofski, 2006 aktardığına göre).

29. 1.2. ENFORMASYON Enformasyon, düzenlenmiş veri olaraktanımlanabilir. Düzenlemebaşkalarıtarafındanyapılırveyalnızcailgilikişiiçinanlamtaşımaktadır.Enformasyonanlamkazandırılmışbilgidir.Yorumlanmış, konuilebağlantılıdır.Enformasyonverininyorumlanmışşeklidir(Güçlü, N. veSotirofski, 2006).

30. 2. BİLGİNİN ÖNEMİ Bilgiher zamangüçanlamınagelmiştiryaşamakiçingüç, uyumsağlamakiçingüç, zorbirçevredebaşarılıolmakiçingüç. AwadveGhaziri’ye göreise: bilgi, yoluylakazanılmışanlayıştır. Aynızamandagerçeklerinbirikimiveyakuralıdır. Bilgispesifiktir, bir problem alanındandiğerine transfer edilemez, belli birzamandakullanılırvedahasonra o bilgiyeihtiyaçduyulmayabilir. Bilgi: değerlere, inaçlaravegüvenebağlıdır. Bilgibaşarılıdeneyimlerlegelişirvesonradabutecrübeuzmanlığadönüşür (Güçlü, N. veSotirofski, 2006 aktardığına göre).

31. Birseçimyapmamızsözkonusuolduğundagereksinimduyduğumuzşeybilgidir. Dahaöncedenbildiklerimizideğiştiren de bilgidir. Bilgibukadarönemlidir. Yaşamımızıdevamettirirken, işhayatımızda, ailemizlevakitgeçirirken, boşzamanlarımızıdeğerlendirirkensergilediğimizbütündavranışalar, hareketlervetepkiler belli birbilgigereksinimisonucuortayaçıkmaktadır. Bilginintanımınıyapmakoldukçagüçtür. Her bilimadamı, felsefeciveya her bilimdalıkendialanına gore bilgitanımıyapmaktadır.

32. 3.BİLGİ TÜRLERİ Mengüşoğlu bilgiyi 5 gruba ayırmıştır. Bunlar: 1. Gündelik (Naiv Hayat)bilgi/doğalbilgi: Bu bilgiinsanhayatınınbirürünüdür. İnsanınyaşamıboyuncaedindiğideneyimler, çevresivediğerinsanlarlaolanetkileşimisonundakazandığısomutbilgidir. Biryöntemedayanmayanbubilgi, diğerbilgi türlerininkaynağıdır.

33. 2.Bilimselbilgi: Belli yöntemlerevearaştırmalaradayanaraküretilenvesistematikolarakilerleyenbilgidir. Bilimselbilgidoğalhayatbilgisininsadecedoğrudanbiruzantısıdeğil, aynızamandabubilginintemellendirilmesidir. 3. Felsefibilgi: Varolanalanlarveonlarınbirbiriyleolanilişkileriniaraştırır.Bilimselbilgiçeşitlialanlaraayırarakvarolanıincelerken,felsefibilgivarolanıbir“varlık-bütünü” içindearaştırır. Felsefibilgiaynızamanda her şeyinanlamınıvekaynağınısorgular.

34. 4.Sanatınsağladığıbilgi: Süjeningerçekleştirdiği, belli biryöntemedayanarakdeğil, yaratıcıaktlararacılığıylaeldeedilenbilgidir. Bu özelliğiilebilimselvefelsefibilgidenayrılır. 5. Din bilgisi: Belli dogmalaradayanan, değişmeyendogmalarlainsan, hayat,yaratılışvedünyahakkındakitümsorularayanıtvermeyeçalışanveinanmaesasınadayalıbirbilgitürüdür (Özenç, 2010, s. 705-722 aktardığına göre).

35. 4. Bilgi Gereksinimi Krikelas’a göre bilgigereksinimi; bireyselyaşamdakikişiselveyaişleilgilibelirsizliklerinkabuledilmesivetanınmasıdır. Bireyinbulunduğukonumileolmakistediğikonumarasındakifarkınanlaşılmasıylaortayaçıkanbu durum, varolanproblemlebaşaçıkmadayetersizkalınmasınınanlaşılmasıyla, bilgiileilgiligüçlüklerinbirdürtühalinialmasıdır (ÖzençUçak, 1997: 320 aktardığına göre).

36. Bilgi gereksinimi bireylerin sosyal hayatta karşılaştıkları sorunlar, bilgi yetersizliği, sosyal ortamlarda bilgi eksikliği hissetme ve merak gibi nedenler neticesinde bireyleri bilgi aramaya güdüleyen bir ihtiyaçtır.

37. Bilgi gereksinimi kültürel farklılıklar, coğrafi farklıklar, eğitim seviyesi, psikolojik etmenlere bağlı olarak farklılık gösterebilmektedir.

38. Bilgigereksinimi, zihinselbirterimolup, kullanıcınınbulunduğukonumuetkileyenbireksikliğiifadeeder. Kişi, içindebulunduğubelirsizveyaşüphelidurumuvarolanbilgisiyleaşamadığı an bilgiyegereksinimduyar.İnsanınfizyolojik, toplumsalvezihinselgereksinimlerin her biribilgigereksiniminibaşlatabilir (ÖzençUçak, 1997: 320).

39. 5. BİLGİ ARAMA DAVRANIŞI Yaşamınınher evresindeçevresiyleetkileşimhalindeolaninsan,süreklibilgiedinmevebilgipaylaşmasüreciiçindedir. Genelde“iletişim” olarakifadeedilenbusüreç, bilgilenmek, bilgilendirmek,iknaetmek, yönetmek, eğlenmek, hedefüzerindeetkinolmak,davranışlarıgeliştirmekvedeğiştirmekgibibirçoknedenlegerçekleşmektedir(Önal, 2008, s.s. 286-314).

40. Bilgigereksinimivebilgiaramadavranışıaynıamacayönelik, birbiriyleiçiçegeçmişvebirbirinitamamlayankavramlardır. Bilgiaramadavranışıbilgigereksinimisonucundaoluştuğugibi, eldeedilen her bilgiyenibilgigereksinimleriyaratabilir. Bu nedenlebukavramlarıbirbirindenayrıelealıpincelemekmümkündeğildir (ÖzençUçak, 1997: 320).

41. Bilgiaramadavranışıinsanınbulunduğuçevre, fizyolojiketkenler, sosyalvekültüreletmenlerkısacainsanıetkiyen her şeybilgiaramadavranışınıdaetkiler.

42. 5.1. BİLGİ ARAMA DAVRANIŞINI ETKİYEN NEDENLER Krikelas, Rouse ve Rouse, Wilson ve Westbrook’ a göre bilgiaramadavranışıüzerindeçoksayıdadeğişiketkenbelirleyiciroloynamaktadır. Bunlarışuşekildesıralayabiliriz: • Gereksiniminkarşılanmasınınönemi • Bilgininerişilebilirliğive tam olarakeldeedilipedilemediği • Erişilebilenbilgimiktarı • Erişilenbilgininisabetoranı

43. Bilgininbedeli • İletişimkanalı • Zamanaçısındanuygunluk • Bilgininkesinliğiveanlamaçısındanderinliği • Dahaöncedenkazanılanbilginindüzeyi • Bireyiniçindeyaşadığıçevre • Bireyingörevveişyeri • Bireyiniçindebulunduğupolitikveekonomiksistem • Bireyinsosyalvekültüreldüzeyi • Bireyinkişiliközellikleriveyaşı • Bireyinöğrenmeözelliği(ÖzençUçak, 1997: 320’ de aktardığına göre).

44. Yukarıdakitanımlaragöre Erzurum ilindebilgiaramadavranışıanketsonuçlarınıincelenecektir.

45. 3.Bölüm: Bulgular ve Değerlendirme Bu çalışmada Erzurum’daki 150 vatandaş rastgele örnekleme yönteminden basit rastlantısal örneklemeyle seçilmiş ve sormaca tekniği uygulanmıştır. Elde edilen sonuçlar Spss16.0 programı aracılığıyla istatistiksel sonuçlar ortaya çıkarılmıştır. Bu sonuçları şimdi inceleyeceğiz.

46. Tablo 1: Yaş-Cinsiyet Tablo 1’de görüldüğü gibi katımcıların yaş-cinsiyet dağılımı 80 bay ve 70 bayan katılımcıdan oluşmaktadır. 15-25 yaş arası 28 bay ve 28 bayan, 26-35 yaş arası 19 bay ve 19 bayan, 36-45 yaş arası 22 bay ve 19 bayan, 46-60 yaş arası 19 bay ve 14 bayan olmak üzere 150 kişi katılmıştır.

47. Tablo 2:Eğitim-Cinsiyet • Tablo 2’ye göre okumayanların sayısı baylarda %10 iken bayanlarda %11’dir. İlköğretim ve ortaöğretimlerde baylar fazla iken, üniversite okuyanların sayısı beklentinin aksine bayanlarda daha fazla çıkmıştır. Lisansüstü katılım ise sadece bir kişi ile sınırlı kaldığı için açıklayıcı bir sonuç ortaya koymamaktadır.

48. Tablo 3: Yazılı Medya Kullanımı Ankete katılan 150 vatandaştan 87’si yazılı medya kullandığını , 63’ü yazılı medya kullanmadığını belirtmiştir. Bayanlarda yazılı medya kullanımı baylara göre daha düşüktür. Bayların yazılı medya kullanımının fazla olmasının sebebi işyeri, kahvehane gibi yerlerde yazılı medyaya daha kolay ulaşmalarından kaynaklanmaktadır.

49. Tablo 4: Görsel Medya Kullanımı • Vatandaşlarda görsel medya kullanımı bay ve bayanlarda eşit oranda çıkmıştır.Bunun sebebi ise, görsel medyanın (T.V, internet v.b) ulaşmının kolay olması ve neredeyse tüm ev ve iş yerlerlerinde mevcut bulunması bu sonucu çıkarmaktadır.

50. Tablo 5:Eğitim-Yazılı Medya • Yazılı medya kullanımı eğitim seviyesi artıkça artmaktadır. Eğitim ile doğru orantılıdır. Çünkü yazılı medya azda olsa eğitim gerektirmektedir. Genel duruma bakıldığında da yazılı medya kullanımı kullanmayanlara göre daha fazla olduğu görülmektedir.